درسنامهای برای زندگی دینی

نگاهی به کتاب تحف العقول اثر حسن بن علی ابن شعبه ّ حرانی

حســن بن علی ابن شــعبه ّ حرانیمؤلف کتــاب تحــف العقــول عــن آل الرســول از شــهر حــران بــر ســر راه موصل، شــام و روم برخاســت. از همین شهر بســیارى از ریاضیدانــان و پزشــکان پیــش و پــس از اسام برخاستهاند. تاریخ تولد ابن شعبه حرانی بهدقت ثبت نشــده اســت، ولی بر پایه مآخذ تاریخی، پیش از ســال ۱8۳.ق زنــده بــود. او بهدلیــل دلبســتگیاش بــه احادیــث اهــل بیــت(ع) بــه تحصیــل در حدیــث همت گمارد. همچنیــن در علم فقــه نیــز نــزد فقیهــان زمانش شــاگردى کرد، چندانکه عالمان بعدی او را فقیهی فاضل خواندند. با چنین اوصافی حرانی بایــد مجلــس درس بزرگــی داشــته و شــاگردان ممتازى تربیت کرده باشد، هر چنــد که از شــاگردان او، بجز شــیخ مفید، کسیرانمیشناسیم. شیخ مفید (درگذشته ۲۱4.ق)، از فقیهان و متکلمــان بــزرگ شــیعه، دربــاره کتاب تحــف العقول نوشــته اســت: «کتــاب لم یسمعالدهربمثله»(کتابیاستکهزمانه به مانند آن نشنیده است). خود حرانی در مقدمه تحف العقول مینویســد: «دیدم دانشمندان پیشین شــیعه از گفتار ایشان (پیامبــر و امامــان شــیعه) کتابهایــی پیرامون حال و حرام و فریضهها و سنت پرداختهانــد... ولــی بــه من خبر نرســیده اســت که یکی از این دانشــمندان، در باره حکمتها و اندرزهاى آنان تألیفی ساخته یا کتابی پرداخته باشــد که مــن از آن آگاه شــده باشــم و بدان پشتگرم شــوم... پس به خوشــهچینی پرداختم و از این دســت مطالبی گرد آوردم». برخی از ویژگیهای کتاب تحف العقول عبارتند از: چنانکه گذشت، کتاب شامل روایات مربــوط بــه آداب، ِحکم، پنــد و اندرزهاى منقول از پیامبر(ص) و امامان شیعه(ع)بهجــز امــام دوازدهــم اســت. از آنجــا که بیشــتر ایــن روایــات کتــاب شــامل آداب و ِحکم اســت، سلســله ســند روایــات، به رعایت اختصار، حذف شده است. روایــات آن از منابــع شــیعه و ســنی برگرفتــه شــده و از ایــن رو، میتواند مورد استناد فریقین (شیعه و اهل سنت) باشد. در پایــان آن، مناجــات قدســی از موســی(ع) و عیســی(ع) و مواعظــی از «انجیــل» ذکــر شــده اســت کــه میتواند مــورد توجه اهل کتــاب نیز قرار گیــرد. در بخش پایانی کتاب ســفارشنامه مفضل بــن عمــر، از اصحــاب امــام صــادق(ع)، بــه شــیعیان آمــده اســت. در اینجــا بــه ذکــر روایتی از حضــرت رضــا(ع) از کتاب تحفالعقولبسندهمیکنیم. عن علی بن موســی الرضا(ع): ال یتِ ْ َ عقــُل ا ْمِرء ُم ْســِلم َحتّــی َتکو َن فیِه َع ْشــُر ِخصــال: أْل َخیــ ُر ِمْنــ ُه َمأ ُمــو ٌل. َو ُِْ منه َ ٌ َُْ مأمون.ُِ َ ْ یســتکثرَ َ قلیــلَ ْ الخیرَ ْ ِ ِ مــنِِ غیرهو َُ َِ ْ یستقَ کثیرَ ْ الخیرَْ ْ ِ ِ من ِ ِ نفسه.ال ْ یسأمْ ِ من َطَلــ ِب اْل َحوائِج إِلَیــ ِه و ال ی َم ِم ْن َطَلب ِِ ِ َِ َ ََُْْ ِْ العْلــمَ ْ َ ُ ِ طــول ِِ دهــره.ألفقر ِ فــیاهللأحَ إِلَیــِه ِمَن اْلغنی. َو فــیاهلل َ أح ِ إِلیه َ ِ منِْ العَْ فی ُ َ عدِ ه.َ وُ ُ ُ ْ الخمولأشــهی ِ َِإلیه َ َ ِ منَْ هره.ُ ثَ قالعلیه السام: ِ ْ ألعاشره

َ َ َو َما َ ِ ْ العاشــره؟َ قیلُ َلــه:ما ِ هَی؟ قال علیه السام: ال یرى ً َ أحداَ ُ َ هوَ خیٌرِّ منیَ و

ِإالّ قال: َ أْتقی. (تحف العقول، .)44۳ص َ

از حضــرت رضــا(ع): عقل مســلمان تمام نیست، مگر آنکه در او این 0۱ ویژگی باشد:

۱. از او امید خیر رود

۲. مردم از بدى او ایمن باشند

۳. خیر اندک دیگران را بسیار شمارد .4 خیر بسیار خود را اندک شمارد

٥. اگر حاجت از او خواهند دلتنگ نشود .6 در طــول عمــر از دانشطلبــی خســته نشود .7 تنگدستی در راه خدا از توانگرى برایش محبوبترباشد .8 خــوارى در راه خــدا از ّ عــزتدر میــان دشمنان خدا برایش محبوبتر باشد .9 گمنامی را از پرنامی خواهانتر باشد سپس گفت: دهمین و چیست دهمین؟ پرسیدند: چیست؟ گفت: احدى را ننگرد جــز آنکه بگوید او از من بهتر و پرهیزکارتر است.