دانش سیاسی حلقه مفقوده سیاستورزی در دربار قاجار

آغاز ســـده نوزدهم میالدی بـــرای ایران و جهـــان با تحول گســـترده در حـــوزه روابـــط بینالملـــل همراه بـــود. تثبیت مفهوم دولت- ملـــت در اروپا، متعاقـــب انقالب9781 در فرانســـه، فضای جدیدی را در عرصه سیاست ورزی فراهم ســـاخت. همچنین رشد ســـرمایه داری، زمینه را برای ورود دولتهای بزرگ اروپایی بویژه انگلســـتان، روسیه و فرانسه به رقابتهای استعماری بیش از گذشته مهیا میکرد. شروع این سده همزمان با حکمرانی دومین پادشاه قاجار بر ایران بود. موقعیت جغرافیایی ایران، این کشور را به محلی برای بروز مناقشات ســـه کشـــور اروپایی تبدیل کرده بود. همین امر آشنایی ایرانیان با مناسبات جدید بینالملل را میطلبید تا در کشاکشهای میان این سه قدرت منافع دولت و ملت ایران تأمین شـــود. اما شـــوربختانه ناآشـــنایی اصحاب قدرت در ایران با تحوالت جهانی و شناخت نداشتن نسبت به ریشههای تفوق اروپاییان برجهان، هزینههای سنگینی بر دولت قاجار و منافع ایرانیان وارد کرد. دولت ایران در دو دهه نخســـت ســـده نوزدهم در راســـتای همین بیخبری وارد معاهدات یکســـویه با دولتهای انگلســـتان و فرانســـه شـــد و پس از آنکه وجه المصالحه قرار میگرفت روی به دیگری مینهاد. درسال 1801 نخستین قرارداد از این دست که از مجموعه تحوالت ناشی از انقالب فرانسه و روی کار آمدن دولت انقالبی در آن کشور بیتأثیر نبود، میان ایران و انگلستان به کوشش سرجان ملکم به امضا رســـید. دریکـــی از مواد قرارداد دولت ایران متعهد شـــده بود که در زمان حضور نیروهای فرانسوی در بنادر ایران، به همراه نیروهای انگلیسی به فرانسویان بتازد تا مبادا آنان به هندوســـتان طمع ورزند. بدرســـتی معلوم نبود دولت ایران در قبال این خدمت از چه چیزی برخوردار میشـــد و اصوالً دلیل ورود به جنگ با فرانسویان چه بود. حال آنکه درمقام مقایسه هدف انگلیسیها دفاع از هندوستان در مقابل فرانسویان بود. پس ازآغاز دور اول جنگهای ایران و روسیه و دستاندازی دولت تزاری به بخشی از کشور، دولت قاجار که از حمایت انگلستان در برابر همسایه شمالی ناامید شده بود، این بار دســـت به دامان فرانسه شد. قرارداد فین کنشتاین در ماه 1807هم به امضا رسید. ایران به دولت انگلستان اعالن جنگ داد. و دوباره همه تخم مرغها در یک ســـبد قرار گرفت. با انعقاد قرارداد تیلسیت میان روسیه و فرانسه در ژوئیه همان سال، ناپلئون هم پشت ایران را در راستای منافع کشورش خالی کرد. اما بنا نبود فتحعلی شاه و دولتمردان قاجار از این مهم درس بگیرند. پادشاه مستأصل از بدعهدی فرانســـه این بار تمام قراردادهای خود را با آن دولت ملغی کرده. دو قرارداد یکســـویه دیگر با نامهای مجمل و مفصل را در سالهای 1809 و 1812 به سعایت ســـرهافورد جونز نماینده تاماالختیار پادشاه انگلستان با آن کشور امضا کرد. او امیدوار بود که در نبرد با ارتش تزار، دولت انگلیس به یاری ایران بشـــتابد. ایرانیان به این مهم توجه نداشتند که ترس انگلستان از نفوذ روسیه درهند ممکن است در اثر اشتراک منافع در مقابل دشمن مشترکی به نام ناپلئون، تنها میتواند یک قربانی به نام ایران داشته باشد. ماه عسل میان تزار و ناپلئون در 1812 پایان یافت و دو دولت روسیه و انگلستان را به یکدیگر نزدیک کرد. یکسونگری فتحعلیشاه و گره زدن منافع ایران به خواست انگلســـتان در دو قرارداد مجمل و مفصل باعث شـــد سرگواوزلی سفیر انگلستان در ایران با فراخواندن افســـران ارتش آن کشور از جبهههای جنگ ایران و روسیه، رسماً بیتفاوتی دولت خویش نسبت به منافع ایرانیان را بروز دهد و دولت قاجار را مجبور به پذیرش عهدنامه ننگین گلستان در سال 1813 نماید. میتوان چنین برداشت کرد که بیاطالعی فتحعلیشاه و دستگاه حاکمیت قاجار از مجموعه تحوالت جهانی و مناسبات میان دولتهای اروپایی موجب شد ایران به جای اتخاذ تصمیم درســـت در جهت منافعش، مرتکب سلسله اشتباه هایی پرهزینه با انعقاد قراردادهای سستپایه با دولتهای متخاصم اروپایی شود. هیچ حاکم ســـلیمالعقل و وطن پرستی حاضر نیست بخشـــی از خاک خود را در قبال تقریباً هیچ از دســـت بدهد و قطعاً شـــاه قاجار نیز از این امر مســـتثنی نبوده اســـت. مسأله اصلی آن اســـت که ایرانیان اصوالً هنوز به درک درستی از آنچه در پیرامون شـــان میگذشت نرسیده بودند و گناه اصلی شاه ایران دقیقاً همین بود. او هنوز میپنداشت که با اتحاد توپچیان مراغه با توپچیان خمسه، یکپارچه شدن سپاه خراسان با آذربایجان و کشیدن شمشیر مینایی میتواند پترزبورگ را به آتش بکشد. حال آنکه دانش سیاسی تنها سالحی بود که میتوانست از انعقاد مجموعه قراردادهای فاجعه بار در طول حدود 12 سال، جلوگیری کند. پیمانهایی که بهای آنها از دســـت رفتن بخش وسیعی از خاک ایران بود که آن را باید حاصل 5۶ ســـال زندگی و ۶3 سال و 8 ماه حکومت فتحعلی شاه دانست. شاهی که گفته میشود 158 همسر و 0۶2 فرزند داشت. شاهی که پیشگام بخشش خاک ایران بود.