دو نکته مغفول از زندگی پربار محمد معین
13 تيــر مــاه ســالگرد فوت يكى از مؤلفين، رجــال فرهنگــى و اســتادان مانــدگار فرهنــگ و تاريــخ ايــران زميــن، دكتــر محمد معين اســت. او كــه در عمــر كوتــاه ولــى پربــارش، عالوه بــر تأليــف كتابها، مقالههــا و رســالههای پــر بــاری در عرصه تاريــخ زبانشناســى و فرهنــگ، شــاگردان زيادی تربيت كــرده و با حضور در مجامع فرهنگــى كشــورهای ديگــر، تــالش زيادی برای معرفى فرهنگ و تمدن كشــور خود انجام داد. روحش شاد و قرين رحمت. در نوشتار كوتاه حاضر كه به مناسبت سالگرد فــوت آن مرحوم تنظيم شــده، به بيان دو نكته از حيات پربارش پرداختهايم.
نكتــه اول: نخســتين نكتــهای كــه در ارتبــاط با مرحــوم دكتر معيــن بايد مورد توجــه قــرار گيــرد، تاريــخ تولد وی اســت. در اغلــب قريب به اتفاق شــرح حالهای موجــود از آن مرحوم، ســال 1297 هجری شمســى را بهعنــوان ســال تولــدش ذكــر مىكننــد. اين موضوع در حالتى اســت كه اتمــام تحصيــالت وی در مقطــع ابتدايى در ســال 1304 و دريافــت درجــه معــادل ليســانس از دانشســرای عالــى در ســال 1313 قيد مىشود. بهعبارتى ديگر بر اين اســاس، دكتر معين در سن هفت سالگى دوره ابتدايــى را بــه اتمام رســانده و در 17 ســالگى موفق بــه اتمام دوره دانشســرای عالى شــده اســت. طبعاً تاريخهای مزبور نمىتواند درست باشــد، زيرا اگر بپذيريم آن مرحــوم در ســال 1297 متولــد شــده، لزومــاً بايد در ســن دو يا ســه ســالگى وارد مدرسه ابتدايى شده باشد كه اين موضوع با توجــه به مقررات حاكم بــر مدارس آن زمــان، امكانپذيــر نبود. ضمــن آنكه نبوغ يک بچه هفت ســاله برای بــه پايان بردن تحصيــالت ابتدايى، موضوعــى نبود كه از چشم دستاندركاران و گزارشگران جرايد پرتعداد محلى و سراســری در سال 1304 دور بماند و حداقل اشارهای به آن نداشته باشــند. به همين ترتيب به پايان رساندن تحصيــالت عاليــه در دانشســرای عالــى تهران در ســن 17 ســالگى، موضوع بسيار جذابى برای دســت انــدركاران روزنامهها و خبرنگاران جرايــد َق َدر و حرفهای تهران سال 1313 به شمار مىآمد.
در نتيجه و با توجه به مقدمات مذكور، بهنظر مىرســد تولد آن مرحوم در رجب ســال 1332 هجری قمری- خرداد 1293 هجری شمسى صحيح باشد. بويژه اينكه گفتــه مىشــود پــدر و مــادر دكتــر معيــن در ســن شــش ســالگى او، بــر اثــر بيماری مهلكى كه در گيالن شــيوع پيدا كرده بود، جــان خــود را از دســت دادنــد. اگــر تاريخ تولــد دكتر معيــن را ســال 1297 بگيريم، در ســال 1303 گزارشــى از شــيوع چنيــن بيمــاری مهلكــى در آن واليــت وجــود نــدارد، ولــى اگــر تاريــخ تولد مذكــور را در ســال 1293 بگيريم، در سالهای 1298 تا 1299 گزارشهايــى از شــيوع بيماریهای مســری در خطه گيــالن (متعاقــب وقوع قحطــى بــزرگ در ايــران) وجــود دارد. علىايحــال بهداليــل فوقالذكــر بهنظــر مىرســد تاريــخ 1293 هجــری شمســى1332 هجــری قمــری بــرای تولــد دكتــر معين مناســب و با واقعيتهای تاريخى انطباق داشته باشد.
نكتــه دوم در مــورد مشــهورترين اثــر بــه جــای مانــده از مرحــوم دكتــر معيــن يعنــى فرهنــگ معيــن اســت. ســنت فرهنــگ نامهنويســى در زبــان فارســى به شــيوه مدرن، به اواســط دوره مظفرالدين شــاه بازمىگــردد و متــون به جــای مانده از نخســتين تالشهــای انجــام شــده در ايــن عرصــه، نشــان از عمــق دقــت نظــر كوشــندگان آن راه دارد. تالشــى كــه طــى ســالها و دهههــای بعــد همچنــان ادامه يافتــه و از اوايــل قــرن چهاردهم شمســى )1300( بــه بعــد، بهصــورت اپيدمــى در ميان اهل فرهنگ ايران درآمد. چه بسيار از اين تالشها كه بهدليل مرگ پژوهشگر آن ناتمــام مانــد يــا در گــردش روزگار و بهدليــل اعمــال سياســتهای دولتى، به حاشيه رانده و به فراموشى سپرده شد. اما موج ايجاد شــده برای تدويــن فرهنگنامه و لغتنامــه فارســى، بــه نتيجــه رســيده كه مهمترين تجلى آن لغتنامه دهخدا است كــه مرحوم معيــن نيز به نوبه خود ســهم بســزايى در انجــام آن داشــت. پــس از آن و در تكميــل فرهنگنامههــا و لغتنامههای موجــود تــا دهــه ،1330 مرحــوم معين با تشــكيل «ســازمان فرهنــگ فارســى» در واقــع روش جديدی را در انجــام و تدوين يــک فرهنگ نامــه ديگر در پيــش گرفتند كــه ثمــره آن نزديــک بــه نيم قرن اســت مــورد اســتفاده جامعــه ايــران قــرار دارد. بــا وجود اينكــه دكتر معين خــود هيچگاه فرصــت مشــاهده دســتاورد تالشهــای شبانهروزیاش را پيدا نكرد.