عملیاتناشیانهبرایفروپاشی

نگاهی تازه به اهداف و پیامدهای کودتای «نقاب» در پایگاه هوایی نوژه همدان

91تیرمــاه ســال 1359 رســانهها خبــر از کشــف کودتایــی دادنــد کــه هــدف آن ســرنگونی نظام تازه تأسیس جمهوری اســامی ایــران از طریــق بمبــاران مراکز حساس کشوربود. بههمراه این خبر نام چند نظامی بازنشســته وابســته به رژیم قبــل وچهرههای فراری همچون شــاپور بختیار بهعنوان مرکزیت آن منتشــر شد که ارزیابی اولیه از ماهیت و سمت و سوی کودتا را ممکن میســاخت. این عده که نام «نقاب» (نجات قیام ایران بزرگ) را برای حرکت خود برگزیده بودند، پایگاه هوایــی شــاهرخی، معــروف بــه پایــگاه شــهید محمــد نــوژه، در 06کیلومتــری همــدان را بــرای آغازکودتا انتخاب کرده بودنــد کــه قبل از هــر اقدامی دســتگیر و یــا متواری شــدند. پایــگاه هوایی شــهید نــوژه به علــت دوری از مناطق شــهری، نقطه شــروع مناسبی محســوب میشد و بهدلیــل روی بانــد پــرواز قرارداشــتن حداقــل 20 الی 30 جت فانتــوم آماده و مجهزبه طــور دائم، میتوانســت انجام کودتــا که بــا بمبــاران مراکــزی همچون محل ســکونت امام خمینــی(ره)، صدا و ســیما، مجلــس وســایر مراکزحیاتــی دیگرآغاز میشد را تسهیل کند. ■ هدفکودتا قصد کودتاگران به اعتراف عوامل اصلی آن، در وضعیت حداکثــری، بازگرداندن حاکمیت پیشــین و روی کار آوردن شاپور بختیار ودرحالــت حداقلی، اعام دولت آزاد دراســتان نفــت خیزخوزســتان بود. بنابراین عاوه بر نیروی هوایی که ساختار کودتــا در آن شــکل گرفــت، افــرادی از یگانهای نیروی زمینــی نیز با آن همراه شــدند. عناصررژیــم گذشــته بــا کمــک حامیان خارجــی خود، از طریــق افرادی که ســرپل آنها در داخل بودند توانســتند شــبکهای را در درون یگانهــای رزمــی از جمله لشــکر 92 زرهی اهــواز، بویژه تیپ 2 دزفول، واحدهایی از لشــکر گارد سابق و حــدود 300 نفــر ازپرســنل تیــپ نوهد ســازماندهی کنند.برخــی از نفــرات این واحدها در گذشــته در مناطقی همچون، ظفــار و نواحــی کردنشــین شــمال عراق حضــور داشــته و بــا عملیــات چریکــی و ضــد چریکــی آشــنایی کامــل داشــتند و میتوانســتند بهعنوان پیــاده نظام کودتا عمل کنند. گروهی از خلبانان و نیروهای عملیاتــی قــرار بود یــک روز قبــل از آغاز کودتا در پارک الله تهران جمع شوند و از آنجا با اتوبوس به سمت مقصد حرکت و در نزدیکی پایگاه شهید نوژه به نیروهایی کــه از اصفهــان و ســایر نقــاط میآمدند بپیوندنــد، ســپس بهعنــوان میهمان به داخل پایــگاه رفته و با همــکاری عدهای از داخــل، آنجا را تصرف کنند و عملیات کودتــا آغــاز شــود. به مــوازات ایــن اقدام بنــا بــود عناصرنفــوذی در تیپ 2 لشــکر 92 زرهی اهواز گلوگاه خوزســتان را بسته و جمعــی دیگرازعوامــل کودتــا هــم در تیــپ 3، خطــوط مواصاتی اســتان را به تصرف درآورند. کودتای نقاب 2ماه قبل از آغــاز جنــگ تحمیلی به اجــرا درآمد و رژیــم بعث عراق نیز بهطــور کامل از آن حمایت میکرد. حداقل نفع عراق از این حرکت، تضعیف ارتش ایران و بازماندن ایــن رکــن امنیتبخش در حفــظ مرزها و تمامیــت ارضــی در آن شــرایط بــود. از اینرو اغلب کارشناسان مستقل، کودتای نقــاب را اقدامــی پیشــاحمله در جهــت تأمین اهداف توسعه طلبانه رژیم عراق ارزیابیمیکنند. آنچــه بــر ایــن گمانــه صحــه میگــذارد اظهارات ژنرال عراقی، وفیق الســامرایی قبــل از آغــاز جنــگ اســت کــه از برتــری نیــروی هوایــی ایــران و تــوان بازدارندگی نیروی زمینی ارتش بویژه لشکر 92 زرهی اهــواز ســخن به میان مــیآورد و بــر لزوم تضعیــف ارتش ایــران تأکیــد مینماید! ارتش ایــران در آن مقطــع 400 هزار نیرو داشــت کــه با جمعیــت 180 هــزار نفری نیــروی ژاندارمــری تــوان نظامــی قابــل توجهی درمنطقه محســوب میشد. این تــوان در قالب 8لشــکر و 5تیپ مســتقل شــکل گرفتــه و با داشــتن 2500 دســتگاه انواع تانک، 1500 نفربر، 750 عراده انواع توپهــای صحرایی، بیــش از 500 فروند انــواع هواپیماهــای پیشــرفته، قریــب به 057بالگرد از انواع مختلف میتوانســت سدمحکمیدربرابرتجاوزخارجیباشد. در آستانه تحمیل جنگ از سوی عراق به کشــورمان بر اثــر دامــن زدن به تبلیغات ســوء علیه ارتش، نفــرات آن به 250 هزار نفر تقلیل یافته و از توان رزمی آن به نحو قابلتوجهیکاستهشدهبود.(روندجنگ ایــران وعراق،دکتــر حســین عایی،جلد اول،ص46) ازاینروکارشناساننظامیاجرایکودتای نقاب را بازی برد - برد دشــمنان بشــمار آورده و هــدف از اجــرای آن را تضعیــف قــدرت نظامــی کشــور در برابــر تجــاوز خارجیبشمارمیآوردند. ■ نسبتارتشباکودتا امیرمسعودبختیاری ازکارشناساننظامی در گفتگو بــا «ایران» مــی گویــد:« اساســاً ظرفیتی بــرای کودتا در ارتش ایران وجود نداشــته و ندارد چراکه سه چهارم ساختار ارتــش ایــران را نیروهای وظیفــه و موقت تشــکیل میدهنــد و ایــن جمعیــت کثیر انگیزهای بــرای کودتا به نفــع یک جریان سیاســی نداشــته و ندارد، کمــا اینکه قبل از انقــاب نیزطرح کودتای تیمســارقرنی بهدلیل عدم حمایت از طرف بدنه ارتش ناکامماند.»ویمیافزاید:«برایموفقیت کودتاینقابحداقلبایستیدولشکرپای کار میآمدنــد که چنین امکانی نــه در آن شرایط و نه در هیچ شرایط دیگری مقدور نبــوده ونیســت.چون انســجام الزم میان طبقات ارتش یعنی افسران، درجه داران و ســربازان وجود نــدارد، بنابراین کودتا در عمل تنهــا به تضعیف ارتــش انجامید و ایدهکودتاکودکانهوازابتداشکستخورده بــود.» امیــر بختیــاری در همیــن ارتبــاط میافزایــد؛ «ایــن چــه کودتایی بــود که دو نفــر از افــراد مؤثــر آن – ســرهنگ خادم و قربانیفــر به طور فاش بــا پاریس تماس میگرفتند و در رابطه با برنامههای کودتا شورومشورتمیکردند!» ■ کودتاییکهخیلیهاازآنخبرداشتند قرائن زیادی وجود دارد که ســازمانهای جاسوســی و اطاعاتی کشــورهای بزرگ از جملــه انگلیــس و شــوروی از اجــرای

ایــن کودتا باخبــر بودند. همیــن منابع از جلســهای با حضورحامد الجبــوری وزیر تشــریفات عراق، شــاپور بختیار، تیمسار اویسی و صدام خبر میدهند که به صدام گفته میشود؛ «ارتش ایران از هم پاشیده و بهتریــن زمــان بــرای حملــه بــه ایــران است.» در 19 تیــر مــاه که ارتش عــراق از لو رفتن کودتــا خبرنداشــت، طبــق قرارقبلــی در موعد مقرر دست به عملیات در منطقه مــرزی زده و هم زمان با آن جنگندههای عراقی ایســتگاه فرســتنده نخجیــر ایران را بمبــاران میکننــد. بنــا بــود در صورت موفقیت کودتا در کشور حکومت نظامی اعــام شــود و یــک سیســتم سوســیال دموکــرات در کشــور شــکل گیــرد. اخیــراً یکــی از عناصر کودتــا در گفتوگو با یکی از شــبکههای ماهــوارهای ســعی کــرد تــا وانمــود کنــد بخــش کوچکــی از کودتــا چیان شناســایی و دستگیر شــدند و سایر عناصر آن دســت نخــورده باقی ماندند! حــال آنکه عناصر اصلی کودتــا به غیر از ســرهنگ محمد باقر بنی عامری و یکی دو نفــر دیگــر که بــا حمایت شــبکههای جاسوسی توانســتند به پاکستان گریخته واز آنجــا بــه اروپا بروند. بقیــه عناصر آن از جمله ســرتیپ آیت محققی و سپهبد ســعید مهدیون به همــراه ســایر نفرات اصلــی کودتــا دســتگیر و بــه مجــازات رســیدند. درفــاز بعــدی کودتــا پــس از کشــف، آن دو نفر از افراد تشکیات نفوذ منافقین بهنامهای کشــمیری و غدیری به ستاد خنثیســازی کودتا راه یافتند و با کمک نفوذی دیگری از همین تشکیات بهنــام رضوی خــط تصفیــه واعدامهای بیحســاب و کتاب دنبال شــد. در نتیجه اقدامات این ستاد 115 نفر اعدام وقریب 10 هــزار نفــر از پرســنل کارآمــد ارتــش تصفیه شــد. غدیری بعدها شناســایی و دستگیرشدولیکشمیریتوانستپساز انفجار دفتر نخســتوزیری و به شهادت رساندن شــهیدان رجایی و باهنر از کشور بگریزد. مارک کازیروفســکی کارشــناس برای موفقیت کودتای نقاب حداقل بایستی دو لشکرپای کار میآمدند که چنین امکانی نه در آن شرایط و نه در هیچ شرایط دیگری مقدور نبوده ونیست.چون انسجام الزم میان طبقات ارتش یعنی افسران، درجه داران و سربازان وجود ندارد، بنابراین کودتا در عمل تنها به تضعیف ارتش انجامید

مســائل نظامی در کتاب خود «سیاست خارجی شاه و امریکا»، میگوید: «کودتای نوژه با تحریک عراقیهــا انجام گرفت و مقدمهای برای شروع جنگ بود.» در هرحال کشــف کودتای نقــاب روندی که نســبت بــه ترمیــم چهره ارتــش آغاز شــده بــود را مخــدوش و به جــو بدبینی دامــن زد و بار دیگــر بحث تصفیه ارتش از ســرگرفته شــد.دامنه این جو تا بدانجا گســترش یافت که جمعی از نمایندگان مجلــس بــا تهیــه طومــاری از مســئوالن خواهان برخورد شــدید و پاکسازی وسیع ارتــش شــدند. امــا امــام خمینــی(ره) با هوشیاری نسبت به این موضوع برخورد کرده و باتوجه به موقعیــت ارتش در آن مقطع و در پاســخ به درخواســت شــهید جواد فکوری فرمانده وقت نیروی هوایی ارتش دستور میدهد تا به مسائل رفاهی خانوادهاعدامشدگانرسیدگیشدهحتی مبالغی بهعنوان وام برای تأمین مسکن در اختیارآنــان قرار گیرد. با شــروع جنگ نیــز تمام افرادی که بــه جرم همکاری با کودتاگــران زندانی بودند مــورد عفو قرار گرفته، آزاد و عازم جبههها شدند. در این میــان تعدادی از خلبانــان نیروی هوایی با جانفشــانی در عملیاتهــای هوایی از حیثیت سربازی خود دفاع کرده وبعضاً به شــهادت رســیدند و موجب شــدند تا اعتمــاد به پرســنل ارتــش بویــژه نیروی هواییبازگردد. سرهنگســیدمحمدعلیشریفالنسب از نظامیان باســابقه حضــور در روزهــای سختدفاعمقدس ضمــن گفــت گــو با «ایــران» نیــز طــرح کودتــا را بــازی بــردبرد دشــمنان دانســته و میگوید:«بعد از 17 شــهریور 1357 و فاجعه جمعه سیاه کهبهکمکگروهکهابرایدرگیرساختن ارتش با مردم و منحرف ســاختن مســیر انقــاب تدارک شــده بــود. ارتــش امریکا «هایــزر» ژنــرال چهــار ســتاره بازنشســته خــود را فرســتاده تا به کمــک فرماندهان رده بــاال با یــک کودتا همانگونــه که علیه دکتر محمد مصدق اقدام شــد، قدرت را در رژیم شاهنشــاهی حفظ کنــد. هایزر در نشستهایی که با فرماندهان داشت، به او گفتنــد ما هیچ نفوذی روی طبقه جوان ارتــش نداریــم و از مــا فرمــان نمیبرنــد. امریکاییهاهمازکودتابهنفعشاهمأیوس شدند.» ویدرارتباطبارابطهپرسنلارتشباامام میافزایــد:«از دو ســه مــاه قبــل از انقاب تمامی ارتش با دوراندیشی و برخوردهای حکیمانهحضرتامامجذبانقابشده بود و با حادثه تیراندازی عاشــورای 1357 در ناهارخوری گارد آخرین امیدهای شــاه و رژیم به ادامه حیات از دســت رفت. این اواخرارتش آنچنان دچار تحول شــده بود که در تشــریففرمایی رهبر کبیــر انقاب به میهن اسامی از جان و دل همگامی و همراهی نشــان داد. اگر قرار بود ارتش در طول ســالهای بحرانی انقاب در مقابل ملت بایســتد بارها جوی خــون راه افتاده بود،حالآنکههمهشاهدبودیمکهارتش صبــح پیروزی نهضت، بــازوی امام بود و حراست از مرزهای کشــور و دستاوردهای انقــاب بــه شــهید بزرگــوار ســپهبد ولــی قرنــی رئیس ســتاد ارتش ســپرده شــد.» وی با اشــاره به مصادیــق همراهی ارتش بــا انقاب میگویــد: «اولیــن حادثهای که بــرای انقاب پیش آمد، محاصره پادگان ســنندج بــود. روز 24 بهمــن 75، ســرگرد کتیبــه از هســتههای مقاومــت از طریــق رادیو فرمانده لشکر شد و سنندج را حفظ کرد. اگر این پادگان به دســت ضد انقاب میافتــاد، سراســر کردســتان بــه آتــش کشیده میشد. دشــمن مانده بود ارتشی که ســربازهایش به فرمان حضــرت امام خدمترارهاکردهوفرماندهانشازترس گروهکهادرجایگاهخودنیستندچگونهپا گرفتهاست.» ســرهنگ شریفالنســب پیرامــون نحوه دشمنی با ارتش میگوید:«گروهکها به انحالارتشمیاندیشیدندوباتبلیغات مسموم بخشی ازجامعه را با خود همراه کــرده و هــر روز فتنــهای میآفریدنــد. امــا ارتــش صبورانــه ضربههــا را یکــی پس از دیگــری دفع کــرد و با وجود حمایتهای مــداوم حضــرت امــام، شــیطنتهای خارجیوداخلیبرایدرهمشکستناین ســنگر بزرگ دفاعی با اثر شــد ودرســتی ایــن خــط در حضــور قدرتمندانــه ارتش درجریان جنــگ تحمیلی مقابــل ارتش عراق به اثبات رســید.» ایشان در رابطه با کودتای نقاب و تأثیر آن بر ارتش میگوید: «بزرگترین حادثهای کــه در مقابل ارتش و بــرای درهم شکســتن آن شــکل گرفت کودتایــی بود کــه به نحوی خاماندیشــانه انجــام گرفــت و آخرین حلقــه از زنجیره توطئههای آشــکار و پنهان علیــه ارتش و نظامبود. رده اصلــی کودتــا گران که کمتــر از ده نفر میشــدند و نیمــی از آنان قبل از افشــای قضیــه میــدان را رها کــرده و از مــرز خارج شدند، از نظر شــخصیتی واخوردهترین و بیکفایتترین افــراد یگانهای مختلف بودنــد. توجه عمــده طراحــان کودتا روی تواناییهــای نیــروی هوایی بود کــه در آن موقع با وجود همه مشــکات و کمبودها و بــه هــم خوردگیها هنــوز هــم در صدر نیروهای منطقه و شاخص در جهان قرار داشت. برنامه کودتاگران این بود که از پایگاه نوژه همــدان چند فروند هواپیمای مســلح به ســمت تهــران پــرواز دهند و چنــد نقطه حســاس را بمباران کننــد و بعد از تصرف رادیو و تلویزیون، بازگشت بختیار را اعام کنند. طراحــان کودتا گفته بودند تا زمانی کــه امام زنده هســتند مردم با یک اشــاره ایشــان بــه خیابانهــا میریزنــد و کودتا را عقیم میکننــد. این بود که در برنامه آنها حملــه بــه جمــاران مرکز ثقــل عملیات بود. آنان در تشــکیات خود دو نفر ژنرال بهنام ســپهبد ســعید مهدیون و سرتیپ آیــت محققــی جــای داده بودنــد. اولــی را فرمانــده نیــروی هوایــی مینامنــد، در حالی کــه روزهــای 23 و 24 بهمن 57 که نیــروی هوایی هنوز خــودش را پیدا نکرده و هرکــس زودتر میرســید حاکم بــود، دو روز اســماً فرماندهی کرده بود. یا سرتیپ آیت محققی که قرار بود در شروع کودتا در پایگاه همدان فرماندهی را عهدهدار شود و هواپیماهــا را پرواز دهد هیچ موقعیت و اعتباروپذیرشیدرنیرویهواییودرمیان همکارانشنداشتوبهصرفاینکهپیش از پیروزی انقاب در آن پایگاه فرماندهی داشــته این مأموریت را بــه او داده بودند. ســایرین هــم یکــی از دیگــری بیکارهتر و بیمایهتربودند. معموالً در هر نظام و تشکیاتی یک عده بیاعتقــاد و بیهویــت و فرصتطلــب وجــود دارنــد. طراحــان اصلــی کودتــا بــه کمک ســرهنگ محمد باقر بنــی عامری کــه از نظامیان فاســد و بیمایه زمان شــاه بود و پایــان خدمت خــود را در ژاندارمری و درشــرق کشور گذرانده بود و به کمک دو سهنفرافرادکاهبردارودغل،مانندستوان یکم ناصر رکنی که بنا به موقعیت شغلی با کارکنان نیرو آشــنایی داشت افرادی را با نیرنگ و فریب و مبلغی که بازگو کردن آن شرمآور است جذب کرده بودند. از یکی دو ماه قبل از کودتا، رفتار و برخورد ضد انقاب نشان میداد که خبرهایی در پیشاست.آنروزهاگروهکهاآزادبودند و همه میتوانســتند براحتی حرفشــان را بزنند.دربرخیازیگانهاینظامیعوامل کودتا بــه همدیگر میگفتنــد «میعادگاه بعدی ما پایگاه همدان خواهد بود» و این نشانمیدهدخیلیهاازاینماجرااطاع داشتهاند. عواملفریبخوردهکودتاازمنطقهتجمع اولیه یعنی پارک الله توسط کاه سبزهای تیپ نیروهای ویژه به فرماندهی سرلشکر شهیدحسینشهرامفرومعاونتسرتیپ جانبازاحمددادبینکهدردرجاتسروانی و ســتوانی بودنــد دســتگیر و جمــعآوری میشــوند. تعداد باقیمانده قبل از اینکه بــه پایــگاه نــوژه برســند همگی دســتگیر میشوند. وقتی شرح حال کودتا را از زبان کودتاگران میخوانیــم درمییابیــم کــه کودتــا کاری ابلهانــه بــوده اســت. ســرتیپ محققــی در بازجویــی میگویــد:« مــا گــز نکــرده میخواســتیم پاره کنیم. کارمــان بچگانه بودوضعیفترینسازماندهیهاهمازما قویتر بود. همدیگر را نمیشناختیم و به هماعتمادنداشتیم.» عناصــر اجرایــی کودتــا بایــد براحتــی میفهمیدند، کشــوری که انقــاب کرده با داشتن ارتشی قدرتمند و مردمی فداکار و در صحنه دیگر کودتا بردار نیســت.اگرچه طراحــان اصلــی کودتــا ایــن واقعیــت را بخوبی درک کــرده بودند و موفقیت خود رادرافشایکودتاجستوجومیکردند.» ■ استمرارکودتادرقالبیجدید ســرهنگ شریفالنســب در ارتبــاط بــا پیامدهای کودتا میگوید:«با کمال تأسف اولیــن موفقیــت کودتــا در نیــروی هوایی محقق شــد. نیروی هوایی ما که با داشتن کارکنــان و همافــران انقابــی هنــوز هــم در کمــال قــدرت و صابــت بــود، در ایــن ماجرا تعــداد زیــادی از بهترین خلبانها و کادرفنــی خــود را از دســت داد. امــا در شــرایطی که دشمن تصورمی کرد نیروی هوایــی با برچســب کودتــا کاماً فلــج و از چرخه عملیات خارج شــده اســت در روز اولجنگتعدادیعملیاتمؤثروفردای آن روز عملیات تحسینبرانگیز کمان 99 توسطپرسنلنیرویهواییبهاجرادرآمد. یگانهای لشــکر 21 حمزه که نوروز 58 با سخنرانینخستینفرماندهنیرویزمینی سرلشکر شهید ولی فاحی، با استقبال از شهادتبهسنندجرفتهوخوشدرخشیده بودنداولینشهداراتقدیمنظاموانقاب کردند. از همــه مهمتــر شــیردالور و ســپر دفاعی ارتــش ایــران لشــکر 92 زرهــی بــود، کــه ضربــه کاریتر و ســختتری دیــد. قدرت و صابت لشــکر 92 زرهی آنچنان بود که در رژیــم گذشــته وقتی تیپ دزفــول برای مانور از پادگان خارج میشد، ارتش عراق آمادهباش میداد که نکند راهشــان را کج کنندوپایشانبهبغدادبرسد. امــا وقتــی تعــدادی از پرســنل لشــکر را با لباس زنــدان در میــدان صبحگاه حاضر میکنند و پس از باال بردن پرچم و مراسم نیایشجلویچشمهمرزمانشانبهرگبار میبندند روحیه لشــکر درهم میشکند. اگر شــرق و غرب و صــدام جنایتکار همه فکرهایشانرارویهممیگذاشتندمحال بود بتوانند چنیــن ســناریوی ویرانگری را بــرای ارتــش پیــاده کننــد و ایــن در حالی بــود که امــام در روز ارتش فرمــوده بودند: امــروز ارتش، ارتش اســامی اســت. اینها برادرهای شــما هستند. تعهد دارند برای مملکتشان، برای اسامشــان فداکاری کنند.بهآنهامحبتکنیدکسیحقاهانت بــه ارتش را ندارد. بهطور خاصه میتوان گفت تــاش و عملکرد آگاهانه نفوذیها نقشه برد- برد دشــمن را کامل کرده و به ثمر رســانید. لذا بایستی از پیامدهای این حادثــه تلــخ، درسهــا بیاموزیــم و تجره بیندوزیمتاباردیگراینگونهحوادثمشابه درکشورمانتکرارنشود.