قاعدهمعکوسبازاردرایران

«بــازار» ســاز و کار تخصیــص منابــع و امکانــات در جامعه اســت که ایــن ابزار با اینکه ظرفیتهای زیادی دارد، اما به حل همه مسائل منجر نمیشود. یکی از نکات کلیدی در «بازار» این اســت که بر اســاس یک رابطــه متقابل عمل میکنــد؛ فردی کاالیــی را ارائه میکند و انتظــار دارد که در مقابل، کاالیی را دریافت کند. اما واقعیت این اســت که همه مســائل جامعه با این «نگرش بازاری» حل و فصل نمیشــود و اتفاقاً بقای جامعه وابسته به «رابطههای انســانی» و «انسجام اجتماعی» است که طــی آن، افراد ضمن کمک به یکدیگر، از هــم انتظار جبران ندارند کــه این خارج از رابطه معادالت بازار است.

اگر قرار باشد ما همه روابط اجتماعی و انســانی را بــه معــادالت و روابــط بــازاری تقلیــل دهیــم، جامعــه بســیاری از ارزشهــای خــود را از دســت میدهــد و ایــن ویژگــی «جامعــه بــازاری» اســت. «جامعــه بــازاری» از ویژگیهــای جوامع نئولیبرال است که همه چیز را به ساحت «عرضــه» و «تقاضــا» فــرو میکاهــد. جامعــه مبتنی بر بــازار با بازار فــرق دارد، بازار سازوکار تخصیص منابع است و یک ابزار محسوب میشود که گاهی «اخالق» نخستین قربانی آن است.

بــازار صرفــاً بهدنبال تقاضــا، اقدام به تولیــد نمیکنــد بلکــه تقاضا بایــد تبدیل به «تقاضای مؤثر» شــود؛ یعنــی، توانایی پرداخــت بــرای آن تقاضــا وجود داشــته باشــد. ممکن است افرادی چون بیماران یا فقرا برای بسیاری از کاالها تقاضا داشته باشــند اما چون توانایــی پرداخت ندارند، فرهنــگ حاکم بــر بــازار به ایــن جنس از تقاضاها پاسخی نمیدهد. بنابراین، این اقشــار به طــور طبیعــی از فرآینــد رقابت در جامعــه، بازمیماننــد و جامعــهای بشــدت طبقاتی شــکل میگیرد که در آن افــراد بازنده، خــود را قربانیــان این نظام اجتماعــی تلقــی میکننــد. از ایــن رو، از مشــارکت و همکاری اجتماعــی اجتناب میورزند و این سبب میشود تا «سرمایه اجتماعــی» در جامعــه کاهش پیــدا کند و جامعــه نتوانــد از همــه ظرفیتهــای خود اســتفاده کند. بــازار، وقتــی میتواند بیشــترین ظرفیــت همــکاری را در یــک جامعــه ایجاد کند که «بازاری اجتماعی» باشد؛ یعنی بازاری که در خدمت جامعه اســت نه بــازاری که تنها در خدمت قشــر خاصــی اســت. بــازار بــر مبنــای قوانین و قواعد مشــخصی کار میکند تا رفتار افراد را تنظیــم کند، هــر گونه قاعدهگــذاری در اقتصــاد، یــک ظرفیــت و پیامــد توزیعی دارد یعنی اینکــه گروهی از برخی قوانین بیشتر و گروهی دیگر کمتر بهره میبرند؛ امــا نکتــه قابلتوجــه ایــن اســت کــه اگــر صاحبان ســرمایه و ثروت، در قواعدی که در جامعــه وضــع میشــود، نفوذ داشــته باشند، ما شاهد رشد نابرابریها به شکل بیســابقهای در جامعه خواهیم بود که از آن تحت عنوان «نابرابری ناشی از کارکرد بازار» سخن به میان میآید.

از این رو، در چنین جامعهای همکاری اجتماعــی تقلیــل پیــدا میکنــد و همین امر باعث میشــود جامعه نتواند از همه ظرفیتهای خود اســتفاده کند. در چنین جامعــه ناکارآمدی، بشــدت اتالف منابع صــورت میگیــرد و «بازار» بهعنــوان یک ابزار تخصیص منابع، نمیتواند کارکردی را که از آن انتظار میرود، نشان دهد.

عموم مردم اصوالً نقش تعیینکننده در قاعدهگذاریهــای بــازار ندارنــد و ایــن قواعدبیشترمتناسببامطالباتصاحبان ثروت صورتبندی شــده اســت. مشــکل جدی کســانی که صاحب سرمایه نیستند «نداشــتن نقش در اقتصاد» است. در این فضــا، تجار بــزرگ نقــش تعیینکنندهای در بســیاری از قاعدهگذاریهــا دارنــد و مصرفکننــده هــم تحتتأثیــر صاحبان ســرمایه ناگزیــر اســت خــود را بــا شــرایط تطبیــق دهد. این در حالی اســت که ما در اقتصاد فرضی تحت عنوان «حاکمیت مصرفکننــده» داریــم؛ بــه ایــن معنــا که ایــن مصرفکننده اســت کــه باید با تقاضایخودراهنمایعملتولیدکننده باشــد. امــا در اقتصــاد ایــران از آنجا که تولید یک فعالیت بسیار پرهزینه است، این رابطه معکوس شــده است. امروزه بازاریهــای ما بــرای فعالیتهای خود هزینههای زیادی میپردازند و اعتراض آنان بــه همین نحوه عملکــرد اقتصاد کشور است، این شرایط، شرایط خاصی است و باید از آن تحلیل درستی صورت گیــرد و نمیتــوان این را تنها بــه کارکرد بــازار تعمیم داد. «بــازار» بهعنوان یک مکانیــزم و «بازاری» بهعنوان کســی که در بــازار، کار تجــارت انجــام میدهــد، دو مقولــه متفــاوت اســت کــه دومــی میتواند متأثر از کارکرد اولی باشــد. اما آنچــه امــروزه ما در اقتصادمان شــاهد هســتیم، متأثر بودن بازار از نابســامانی و بیثباتیهای موجود در اقتصاد کشور اســت کــه هزینههــای داد و ســتد را باال میبرد و بســیاری از فعــاالن اقتصادی را متضرر میکند و ایــن امر، هم بهطور مستقیموهمغیرمستقیمبر«جامعه» و «امنیت روانی» آن تأثیر میگذارد.