قیامعلیهشاهیامجلسین؟

66 سال از واقعه قیام سی تیر 1331 که منجر به سقوط دولت پنج روزه قوام السلطنه و روی کار آمـــدن مجـــدد دولت دکتر مصدق شـــد، میگـــذرد و پس از این مدت بســـیار طوالنی، هنـــوز بحث جـــدی و اساســـی پیرامون علت اصلی بـــروز بحرانی کـــه به واقعه ســـی تیر و کشـــته و مجروح شدن تعداد بســـیار زیادی از ایرانیان شد، انجام نگرفته است. علت چنین نقیصهای جز این نیســـت کـــه واقعه مذکور بیش از آنکـــه از منظر علمی مورد بحث قرار گیرد، همچون دیگر وقایع مهم تاریخ معاصر ایران، ابعاد تبلیغاتی یافته و به شکل پردهای از جنس سیاست و تبلیغات برای پوشش دادن امیال و تمنیات سیاســـتمداران و سیاست پیشگان در آمده است. در این یادداشـــت کوتاه با تکیه بر پژوهشهای انجام شده که بخشی از آن در کتاب«اختیارات،اصالحاتولوایحقانونیدکترمحمدمصدق»منعکس شده اســـت، نکاتی در باب علت شکلگیری بحران سیاسی ایران در نیمه دوم تیرماه 1331 و در نهایت قیام سی تیر را به شرح ذیل بیان خواهیم کرد: نکتهاول: پس از بازگشت دکتر محمد مصدق از دیوان الهه در اوایل تیرماه 1331 او بهعنوان نخســـتوزیر و رئیس قوه مجریه، درصدد اجرای برنامه گســـترده جدیدی در کشـــور برآمد. اصل بنیانی و محور اساسی اجرای آن برنامه برپایه دریافت اختیارات ویژه از قوه مقننه کشـــور (شـــامل مجلس شورایملیومجلسسنا)جهتاجرایموقتلوایحدولتبدونتصویب مجلســـین مذکور بود. بدین ترتیـــب دولت این امـــکان را مییافت بدون تصویب قانونگذاران، لوایح قانونیای را به طور موقت به مورد اجرا گذارده و پس از گذشت زمان معینی و مشخص شدن نقاط قوت و ضعف لوایح در اجرا، متن تصحیح شـــده آن لوایح را برای تصویب نهایی به قوه مقننه ارسال کرده تا آن لوایح شکل نهایی قانون به خود گیرد. چنین پروسهای به طور کامالً آشکار برخالف اصول قانون و متمم قانون اساسی و رویه حاکم بر دولت و حکومت ایران طی 45 سال پس از پیروزی انقالب مشروطیت بود. نکته دوم: در فاصلـــه روزهای 16 تا 24 تیرمـــاه، دکتر مصدق و نمایندگان طرفدار او و دولتش در مجلس شـــورای ملی و ســـناتورهای همسو با او در مجلس سنا، تمام تالششان را کردند تا بتوانند اختیارات ویژه قانونگذاری موقت را از اکثریت نمایندگان و سناتورها دریافت کنند. اما با وجود تالش فوقالعاده او که با تبلیغات بسیار وسیع مطبوعات همسو با دولت همراه بـــود، اکثریت حضار در مجلســـین قانونگذاری با وجود موافقـــت با ادامه نخســـتوزیری دکتـــر مصدق، بـــا درخواســـت دریافت اختیـــارات ویژه از ســـوی او مخالفت کردند. به نحوی که در غروب روز 24 تیر ماه دیگر کامالً مشخص شـــده بود با وجود تهدیدهای دکتر مصدق درخصوص استعفا از نخســـتوزیری و نیز هیاهوی کرکننده مطبوعات طرفـــدار او و دولتش، مخالفت مجلسین قانونگذاری با درخواست اختیارات دکتر مصدق بسیار جدی و غیر قابل تغییر است. نکتهســــوم: پس از آشـــکار شـــدن مخالفت جدی مجلســـین قانونگذاری درخصـــوص اعطـــای اختیارات ویـــژه به دکتر مصـــدق، او تنهـــا دو راه در پیش روی داشـــت، یا همان گونه که تهدید کرده بود استعفا دهد، یا بدون اختیارات ویژه به کار خود ادامه دهد. در مورد راه حل دوم (بدون اختیارات ویژه)بهدلیلاینکهدکترمصدقپسازبازگشتازالهه،دکترینجدیدخود در امور داخلی را بر پایـــه دریافت اختیارات بنیان گذارده بود، امکان ادامه نخستوزیری بدون اختیارات برایش متصور نبود. اما راه حل اول هم برای او متصور نبود. زیرا در صورت استعفا، دلیل استعفایش مخالفت مجلس با اعطای اختیارات به او که اساساً یک فعل غیر قانونی و بیسابقه در تاریخ مشروطیت ایران به شمار میآمد، محسوب میشد و دکتر مصدق قطعاً نمیخواســـت وجهه خـــود را به لیل مخالفت مجلـــس، آن هم در چنین مورد آشـــکاری، به خطـــر بیندازد و از همه مهمتر به نظر میرســـد اجرای دکترین جدید برای دکتر مصدق اهمیت بسیار زیادتری از حفظ روال نیم بند پارلمانتاریســـم موجود در دهـــه 1320 دارد، روالـــی که قطعاً عامل به نخستوزیری او در سال 1330 و نیز بسیاری از تحوالت آن دهه شده بود. بنابراین چه راه حلی باید در پیش گرفت که نه موضوع عدم تمایل مجلس مطرح باشـــد و نه موضوع دیگری که وجهـــه دکتر مصدق را بهعنوان یک نخستوزیرمردمیدچارمشکلکند؟ نکتهچهارم: اما افسانه درخواست پست وزارت جنگ از سوی دکتر مصدق. تا قبـــل از 24 تیر مـــاه 1331 هیچ گونه گـــزارش مســـتندی از وجود چنین درخواستی از سوی دکتر مصدق وجود ندارد. اساساً تصور اینکه در هیاهوی مســـائل مربوط به نفت، انتخابات (عدم برگزاری انتخابات دوره هفدهم مجلسشورایملیدربسیاریازحوزههایانتخابیه)،درخواستاختیارات ویژه، محلی برای درخواست پست وزارت جنگ از سوی دکتر مصدق نبود و این موضوع نمیتوانست اولویتی در مقایسه با دیگر مسائل و مشکالت ایران در آن روزها داشته باشد. به هر حال دکتر مصدق در ظهر روز 25 تیر ماه با شاه مالقات کرده و صراحتاً به او گفته بود: «در صورتی که مجلس با اعطای اختیارات به دولت موافقت نکند، ادامه کار برای او مقدور نخواهد بود.» پس چه زمانی موضوع عدم موافقت شـــاه با اعطای پســـت وزارت جنگ به دکتر مصدق در مالقات ظهر روز 25 تیر ماه مطرح شـــد؟ این موضوع در جلسه دیدار دکتر مصدق با شاه مطرح نگشته یا حداقل بهعنوان علت استعفای دکتر مصدق مطرح نشده بود، بلکه در غروب روز 25 تیر ماه این موضوع از ســـوی برخی از مشـــاورین دکتر مصدق (و به احتمال قریب به یقین شخص حسین مکی) و برای انحراف افکار از علت اصلی استعفای دکتر مصدق از نخســـتوزیری مطرح شـــده بود و هیـــچ ارتباطی به دیدار مصدق با شـــاه نداشـــت.به هر حال، جهت اصلی حرکـــت دکتر مصدق در استعفا از نخســـتوزیری در 26 تیر ماه، علیه شاه نبود، بلکه مجلسین قانونگذاری کشور را مورد هدف قرار داد. طی پنج روز بعد کشور دچار بحران بسیار عمیق سیاسی شده که در نهایت به قیام سی تیر منتهی شد. قیامی کـــه باوجود نقش آفرینی بســـیاری از احزاب، گروهها و جریانات سیاســـی، مطبوعات و فعالین سیاسی در آن، تا هنگام حضور عامه مردم به رهبری آیتاهلل کاشانی، به نتیجه نرسیده و زمینه الزم برای بازگشت دکتر مصدق به نخســـتوزیری فراهم نشد. این یادداشـــت کوتاه را با تأکید بر ضرورت انجام تحقیقات و پژوهشهای وسیعتری در تمامی وقایع و تحوالت ایران در فاصله اول (تأکید میکنم اول) تا بیســـت و نهم تیر 1331 و مشـــخص شدن ابعاد واقعی آنچه که در آن ایام در ایران گذشته و در نهایت منجر به تلفات سنگینی از سوی مردم شد، به پایان میرسانم.