قدرتتخریبیمؤسساتغیرمجاز از تمام ارتشهای جهان بیشتر بود

غالمحسین دوانی عضو شورای عالی انجمن حسابداران خبره ایران درگفتوگو با «ایران»:

مؤسســات مالی و اعتباری غیرمجــاز که بیش از دو دهه از فعالیتشــان در اقتصاد ایران میگذرد، فقط در چهار ســال اخیــر برخورد با آنها صورت جــدی گرفت و در نهایت در جریان ســاماندهی بازار غیرمتشــکل پولی از سوی بانک مرکزی متوقف شــدند؛ مؤسساتی که کم و بیش اسمشان را شــنیده اید و با آنها آشنایی دارید. نظیر ثامن الحجــج، افضل توس، وحدت و البــرز ایرانیان که رونــد دادگاهی آنها مدتی اســت که آغاز شــده اســت، اما با منحل شدن این مؤسســات همه چیز تمام نشده و تبعــات آن همچنان در اقتصاد دیده میشــود. اینکه مؤسســات مالــی و اعتباری غیرمجاز چه بالیی بر ســر اقتصــاد ایران آوردنــد؟ آیا در تمام این ســالها مقامات ناظر، اعم از بانک مرکزی تا حسابرسان متوجه تخلفات این مؤسسات نشده بودند تا فعالیتشــان را متوقف کنند؟ و چرا؟ سؤاالتی است که برای پاسخ دادن به آنها ســراغ غالمحســین دوانی رفتیم. این صاحبنظر اقتصادی که عضو شــورای عالی انجمن حســابداران خبره ایران (حسابدار مستقل) اســت و پیش از این هم عضو شورای عالی جامعه حسابداران رسمی ایران (حسابداررسمی) بوده؛ در این زمینه حرفهایی برای گفتن دارد. دوانی معتقد اســت «ضربهای که مؤسسات مالی غیر مجــاز به اقتصاد ایــران وارد کردند، کــم از جنگ ندارد. ضمن آنکه این مؤسســات فساد را هم در اقتصاد ایران نهادینه کردهاند.» این کارشناس اقتصادی در گفتوگو با «ایران» به تشــریح جزئیات شکلگیری، آثار و تبعات حضور آنها در نظام بانکی، نارســاییها و ضعفهــای اقتصــاد و راه مبــارزه با رانــت و تخلف پرداخــت. این گفتوگو را در ادامه بخوانید:

در کشــوری کــه بــاز کردن یک مغــازه هم نیازمنــد مجــوز اســت، مؤسســات مالی و اعتبــاری غیرمجــاز چگونــه کار خــود را به صورت علنی و گسترده آغاز کردند؟

مؤسســات مالی و اعتبــاری غیر مجاز از یــک خــأ قانونــی اســتفاده کردنــد. هــر مؤسســه مالــی و اعتبــاری مجــاز نیازمنــد مجــوز از بانــک مرکــزی اســت. امــا غیرمجازهــا یــا در قالب شــرکتهای تعاونــی ثبــت شــدند کــه مجــوز آن را از وزارت تعــاون گرفتــه بودند و یــا در قالب نهادهــای غیرانتفاعــی از وزارت کشــور مجــوز داشــتند. ولی آنها برخــالف قانون وارد نظام پولی و مالی شــدند. یعنی وارد حوزه فعالیتی شــدند که نمی توانســتند.

اینکه چرا مقام های ناظر از همان ابتدا به این موضــوع پی نبردند و جلوی فعالیت آنهــا را نگرفــت، برمــی گردد بــه ضعف، نارسایی و شاید هم فساد موجود در بدنه مقام ناظر.

در ایــن موضــوع بانــک مرکــزی اصلیترین نهاد نظارتی اســت که وظیفه داشــت بــا ورود اولیــن شــرکت تعاونی و یــا نهاد غیرانتفاعی به نظام پولی کشــور، بــا آنهــا مقابلــه کنــد امــا متأســفانه ایــن مؤسســات اغلب توســط افــرادی متصل و وابســته بــه شــخصیتهای معــروف و مقامات ایجاد شــده بودند و این موضوع کار را سخت کرده بود.

از ســوی دیگــر مؤسســات مالــی و اعتباری غیرمجــاز با اســتفاده از باورهای مذهبــی و نام ائمه رشــد کردند، بهطوری کــه میبینیــم تعــداد ایــن مؤسســات در خراســان رضوی بیشــتر از ســایر استانها بود. تأسیسشــان هم به سالهای ٢٧٣١ بهبعــد بر میگــردد و متأســفانه مقامات ناظــر وقــت نیــز هیچــگاه برخــورد جدی بــا آنان به عمــل نیاوردنــد. درحالی که از همــان اول هم قصد مؤسســان خیر نبود و هیچ وقت به صراحت اعالم نکردند که میخواهند چه کاری انجام دهند.

عمــده تســهیالت و پرداختــی ایــن تعاونیها و مؤسسات هم به افراد خودی و منســوبان بــود و عمــوم داراییهــای پشتوانه تسهیالت نیز به مبالغ غیرواقعی در حسابها ثبت و ضبط شده بود.

آیا این مؤسســات حسابرســی هم شــده بودند؟

بله اما با کمال تأسف حتی حسابرسان هــم نتوانســته بودنــد عمــق فاجعــه را دریابند. چرا؟ این گونه مؤسسات از نیروهای انسانی کاربلــد نظیــر بازنشســتگان بانکهــا و حســابدارانی کــه توانایــی حسابســازی داشــتند، بهــره میبردنــد. جالــب آنکــه اعضــای هیــأت مدیــره ایــن بانکهــا و مؤسســات مدیــران اغلــب بازنشســته بانکها بودند و در عملیات این مؤسسات شــرکت داشتهاند. البته به عقیده من این گونه موارد خالف، با آغاز خصولتیسازی شدت گرفت و نظارت از بین رفت. یعنی درست زمانی که برخی فریاد میزدند که مقــررات زدایی کنیم تا کســب و کار رونق بگیــرد. امــا هــر زمان کــه مقــررات از بین برود، فساد علنی میشود.

امــا ســالها از زمــان تأســیس آنهــا میگــذرد. بانــک مرکــزی و حسابرســان موظف بودند که پیش از تبدیل شدن این موضوع بــه بحران دســت به کار شــوند. یعنی هیچ کس متوجه این موضوع نشده بود؟

بلــه. اغلــب تقلــب و فســاد کشــف نمیشــود بلکــه فاش میشــود اما بیش از ٠١ ســال اســت کــه موضــوع رســیدگی به مؤسســات مالــی و اعتبــاری غیرمجاز مطرح اســت. فساد گستردهای که دامان بســیاری از مســئوالن کشــور هــم بــه آن آلوده بود. برای مثال این مؤسسات برای به دام انداختن مسئوالن و شریک کردن آنها از طریق خرید امالکشــان به قیمت بســیار باالتــر از ارزش واقعــی و یــا دادن هدیههای نجومی وارد عمل میشــدند. بســیاری از ایــن خریــد و فروشهــا در چارچــوب زد و بندهــا بــوده و بــه قیمت واقعیشان ثبت نشــدهاند. این موضوع در بیانــات دادگاه پروندههــای مربوطــه هم ذکر شد.

آثــار و تبعــات فعالیــت غیر مجــاز این مؤسسات در اقتصاد کشور چه بود؟

ایــن مؤسســات، فســاد و رانــت را در ایــران نهادینه کردند. ســازماندهی پولی کشــور را بهــم ریختند. حجم وســیعی از نقدینگــی دســت نهادهایی افتــاد که به مســئوالن وصــل بودنــد. این مؤسســات فعالیتهای شفاف نداشتند، پول مردم را وارد عملیات غیرشــفاف نظیر قاچاق کردند تا سود باالیی به دست بیاورند.

نقدینگــی کــه در نتیجــه فعالیــت این مؤسسات وارد بازارها شد، ضربه بزرگی را به اقتصاد زد. برای نمونه بخش وسیعی از پولی که اخیراً سمت بازار سکه و ارز رفت از منابع مالی همین بخش بود.

حــدود ٥٢ تــا ٠٣ درصــد نقدینگــی در دســت این مؤسســات بــود. اگر حجم نقدینگــی کشــور را حــدود ٠٠٥١ هــزار میلیــارد تومــان در نظــر بگیریــم حدود ٠٥٤ هــزار میلیــارد تومــان پــول در ایــن مؤسســات ســپرده شــده بود. این حجم از منابــع مالی به هر بازاری که وارد شــود آن را دچار تنش و نوسان میکند. بخش اعظمی از نوسانات اخیر بازار مسکن، ارز و طال هــم نشــأت گرفتــه از برخوردهای بانــک مرکزی با غیرمجازهــا بود. بهطور کلــی میتــوان گفــت کــه این مؤسســات برای فروپاشــی کشور بیشتر از ارتشهای دنیا امکانات داشتند.

بــه هــر حــال بانک مرکــزی ایــران در پنجســاله گذشــته فارغ از همه انتقاداتی که بابت کوتاهی در امر نظارت، بویژه در ســالهای (٠٩-8٧٣١) به آن وارد است، کوشــش زیــادی انجــام داد و تــا انــدازه زیادی هــم موفق بــود. هرچند کــه هنوز هم بخشی از این مؤسسات فعال مایشاء هســتند اما تأثیرشــان به حداقل رســیده اســت. کاری که مانند هــر عمل جراحی دیگری بدون درد و زخم بود.

دولــت چگونــه میتواند ایــن حجم از نقدینگی را سامان دهی کند؟

بــرای جمــعآوری نقدینگــی و ســوق دادن آن بــه راههــای مناســب اقتصادی الزاماتــی وجــود دارد. نظیر ایجاد امنیت در اقتصاد و راه انداختن چرخهای تولید و کســب و کار، شفافسازی و پاسخگویی مسئوالن.

امــا تــا زمانی کــه تولیــد و صنعت راه نیفتد و رشــد اقتصادی به دنبال نداشته باشــد و تــورم بــه همــراه نابســامانی در اقتصاد بیداد کند، شــهروندان معمولی هــم بــه دنبــال جابــه جا کــردن ثــروت و پول خــود با ابزارهایی هســتند که قدرت بیشــتری دارد. بــه همیــن دلیل هــم ارز و طــال میخرند. نمیشــود بــا موعظه از مردم خواســت که طال و ارز نخرند. عقل ســلیم حکــم میکند که وقتــی پول ملی بیثبات اســت و مدام از ارزش آن کاسته میشــود، مردم درپی تعدیل آن به پول با قدرت و یا کاالیی نظیر طال باشند.

فکــر میکنیــد راه مبــارزه بــا اینگونه تخلفات چیست؟

تنهــا راه ازبیــن بردن ایــن تخلفات، شفافســازی و نظارت عالی بر اســاس منافــع ملــی کشــور اســت. بایــد بــا هــر شــخص و نهــادی کــه خــالف میکنــد، برخــورد کــرد و از محاکمــه و افشــای اعمــال خــالف واهمــه نداشــت. مردم هم باید بدانند که برخی از نمایندگان و مســئوالن در برپایی این گونه مؤسسات مشــارکت داشــتهاند و دولــت نبایــد از اعالم مشــکالت و شفافسازی هراسی داشته باشد.

اگــر عــزم ملی در هــر کشــوری برای مبارزه با فساد وجود داشته باشد، مهار کردن آن امکان پذیر اســت. برای مثال گرجســتان زمانــی در فســاد عظیمــی غوطــه ور بــود اما اآلن از نظر شــفافیت رتبــه قابل قبولی دارد. بهطوری که رتبه گرجســتان در زمینــه مبارزه با فســاد در گزارش ســازمان شــفافیت بینالمللی در ســال ٦١٠٢ میــالدی بــه رتبــه ٤٤ در بیــن ٥٧١ کشــور رســید که بــا رتبه ٣٣١ این کشور در سال ٤٠٠٢ میالدی تفاوت و فاصلــه معنــادار و قابــل مالحظــهای را نشــان میدهــد. در همین حال ســال ٧١٠٢ رتبه مبارزه با فساد و شفافسازی ایــران در میــان ٠8١ کشــور ٠٣١ بــوده است.

یکــی از راههــای مبــارزه بــا فســاد و شفافســازی اجــرای دقیــق مقــررات مبارزه با پولشــویی اســت. اما متأسفانه بــه نظر میرســد که چنیــن عزمی هنوز در ایران وجود ندارد.

یعنــی فکــر میکنید که بازهــم امکان رخ دادن تخلفهایــی از ایــن دســت در اقتصاد ایران وجود دارد؟

از آنجایــی کــه عزمــی جــدی بــرای مبارزه با فســاد نیست و مجلس شورای اســالمی هــم نظارتــی بــر امــور کشــور نــدارد، ممکــن اســت کــه در آینــده نیز شاهد این اتفاقات باشیم. ■ برای پیشگیری از بروز دوباره معضالتی از این جنس چه باید کرد ؟

در تمام دنیا حسابرسی، پاسخگویی و شفافســازی ٣ اهرم مقابله با فســاد و رانــت هســتند. تــا روزی کــه نخواهیم از ایــن اهرمها اســتفاده کنیــم موفق به سرکوب فساد هم نمیشویم.

مؤسسات مالی و اعتباری غیرمجاز با استفاده از باورهای مذهبی و نام ائمه رشد کردند، بهطوری که میبینیم تعداد این مؤسسات در خراسان رضوی بیشتر از سایر استانها بود. تأسیسشان هم به سالهای ٢٧٣١ بهبعد برمیگردد و متأسفانه مقامات ناظر وقت نیز هیچگاه برخورد جدی با آنان به عمل نیاوردند