سروقامتان بر دوش تاریخ

نگاهی به آیین نخلبرداری در مراسم عزاداری حضرت سیدالشهدا (ع)

عاشــورا، روز دهــم از مــاه محــرم در گاهشــماری اســامی اســت. در عاشــورای سال 61 هجری قمری، امام حسین(ع) که از سوی مردم عراق، برای برپایی حکومتی براســاس آموزههــای اصیــل اســامی بــه عراق دعوت شــده بــود، در نبــردی نابرابر با نیروهای حکومت بنیامیه، در حالی که حتی جریان رسیدن آب به او و خانوادهاش را نیــز قطــع کــرده بودنــد، بهدســت میزبانانــش ناجوانمردانــه بــه شــهادت رســید. ایــن واقعــه نقطــه عطفــی عظیم در تاریخ اســام و اندیشــه شــیعی بود. در قــرن چهــارم هجــری و در دوران حکومت آل بویــه کــه نخســتین حکمرانان شــیعه ایرانی بودند، مراسم عزاداری شیعیان به مناســبت واقعه عاشــورا حالتی عمومی و فراگیــر یافت. با روی کار آمدن صفویان در ابتدای قرن دهم هجری و اعام رســمیت مذهب شــیعه در ایران، مراســم عزاداری عاشــورا به سوگواری رســمی و سراسری در تمام نقاط امپراطوری تبدیل شد. آیینی که تا به امروز نیز هرســاله با شــکوه و عظمتی چشــمگیر و آمیختــه به انبوهی از رســوم و مراسم در سرتاسر ایران، برگزار میشود. از میان این انبوه مراسم و رسومی که در آیین سوگواری عاشــورا نزد شیعیان ایرانی اجرا میشــود، میتوان آیین نخلبــرداری را که نمادی از تابوتگردانی و تشییع پیکر امام حسین(ع) است، نام برد. نخل و نخلبرداری

نخلبــرداری یکــی از رســوم آییــن ســوگواری شــیعیان ایرانی در یادبود واقعه عاشــورا و شهادت امام حسین(ع) است که در برخی نقاط ایران، همچون یزد، کاشان، نایین، اردســتان، گناباد، فردوس ...و برگزار میشود. نخلبرداریدرآیینهتاریخ

آییــن نخلگردانــی در ایران اســامی را عمدتاً از نوشتههای بازمانده از سیاحانی که اینسرزمینرادرنوردیدهاندتاایامصفویان میتوان پیجویی کرد. از میان گزارشهایی کــه در ســفرنامههای جهانگردانــی چــون هانــری دالمانــی، پیتــرو دالوالــه، آدام اولئاریوس، ویلیــام فرانکلین ...و منعکس شــده، میتــوان برگــزاری این مراســم را در عزاداریهای ایرانیان شــیعه در سوگ امام حسین(ع) در آن روزگار دریافت.

اما بسیار پیشتر از این دست سفرنامهها، ابــن جوزی(مورخ بزرگ اســامی در ســده پنجــم هجــری) در المنتظــم خویــش، در شــرح وقایــع ســال 425 هجــری، از حمــل تابوتوارههایــی ارائهبنــدی و طــاکاری شــده که منجنیق خوانده میشــد، در میان شــیعیان محله کرخ بغداد به هنگام رفتن بــه زیــارت حضــرت امــام علــی(ع) و امام حســین(ع) یــاد کرده اســت. براســاس این گزارش میتوان گفت که نخلبرداری بسیار پیشتر از دوره صفویان نیز در میان شیعیان انجاممیگرفتهاست.

در دوره صفــوی، بــا ورود اولیــن گردشــگران خارجــی بــه ایــران، نخســتین گزارشها درباره رسوم مختلف عزاداریها ماننــد شــبیهگردانی و حمــل صندوقهــا، ضریحهــا و عماریها در دســتههای عزا در ســفرنامههای ایشــان آورده شــده است. از جمله پیترو دالواله که در سالهای سلطنت شاه عباس 996-1035(لوا هجری قمری) بــه ایران ســفر کــرده و دو بار شــاهد حرکت دســتههای عــزادار در اصفهان بوده اســت مراسم تابوتگردانی را توصیف کرده است. گرچــه دالوالــه، ایــن تابوتهــا را نمــادی از تابوت حضرت علی(ع) میداند.

آدام اولئاروس، سیاح و دولتمرد آلمانی در زمان سلطنت 1035-1048(یفصهاــش هجــری قمــری) شــاهد گرداندن نخــل در اردبیــل بوده اســت. وی نخل را دســتگاهی چوبی به شــکل برج مدور توصیف میکند و مینویســد بر آن چهار قبضه شمشیر فرو کرده بودند کـــه بـــه سبب زیادبودن اشیای تزئینی دیدن آنها دشوار بود.

ویلیام فرانکلین، افســر انگلیسی که در اواخــر روزگار زندیــه در حوالــی ســال 1202 هجری قمــری از کلکته به ایــران آمده بود، از این آیین ســوگواری در میان مردم شــیراز مینویسد.

جیمز موریه انگلیســی کــه در اوایل ایام حکمرانی قاجارها به ایران سفر کرد، درباره مراســم عزاداری شــیعیان ایــران و گروهی از شــیعیان هنــد در شــهر تهران و مراســم تعزیهخوانــی در دوره فتحعلیشــاه چنین مینویســد: ضریــح آذینبســته کوچکــی کــه در آن قبــر امــام را بــه نمایش گذاشــته بودنــد، در محــل نمایــش قــرار داشــت. او در وصف چگونگی مراســم عاشــورا به یک محمــل شــبیه تابــوت یــا ضریح مزیــن به گوهر و ســنگهای گرانبها، اشــاره میکند و مینویسد: هشــت نفر مرد، ایـــن ضریح را که اطرافش با شــالهای کشمیری پوشیده شــده بود، روی شانههایشــان در دستههای عزای روز عاشــورا حمل میکردند. بر نوک ســر ضریح دســتاری قرار داشــت که مظهر عمامهپیغمبر[ص]بود. نخلچیست؟

نخــل، اتاقکــی اســت چوبــی و حجیم. معموالً شکلی جناغی و شبیه درخت سرو دارد. چارچــوب نخــل، دارای چوببســتی بــا یک کفبند اســت که بر اســاس کوچکی یــا بزرگــی دارای هشــت تــا بیســت تیرچــه چوبی و الوار و چهار تا دوازده ســتون چوبی بلند میباشــد. بدنه نخل در نمای بیرونی و از جلــو و عقــب آن نیــز معمــوالً چوبــی و مشبک است. ارتفاع بدنه نخلها با یکدیگر متفاوتاست.امایکیمهمتریننمونهاین نخلهــا که قدمتی بالغ بر چهار قرن دارد و اینک در میدان امیرچخماق یزد نگهداری میشود به بیش از پنج متر میرسد. نخلها عموماًازچوبهایمحکموسنگینساخته میشــوند. عمدتــاً از چوب تبریــزی، بلوط، گردو و امثال آن. اتصاالت آن از میخ پرچی اســت کــه در آهنگــری ســنتی «گل میــخ» خوانده میشود. چوبها، با اشکال کشویی نــر و ماده، بــه هم وصل میگردنــد و با گل میخها، محکم و پرچ میشوند. وجهتسمیهنخل

نخل در نظر سوگواران، نمادی از تابوت امام حسین(ع) اســت. نخل، البته بیش از هرچیــز تداعیکننــده درخت خرما اســت. در حالــی کــه نخــل، کوچکتریــن شــباهتی بــه درخــت خرمــا نــدارد و حتــی معمــوالً در ســاخت آن نیــز از چوب خرما اســتفاده نمیشود.بنابهنوشتهبعضیتاریخنگاران، پیکــر بیجــان امــام حســین(ع) را بعــد از شهادت، روی چند تکه چوب درخت خرما، جابهجا کردند و براین اساس احتمال دارد که نام این سازه و مراسم از چنین پیشینهای اخذ شــده باشــد. در عوض، نخل اگر شــبیه درخت خرما نیست اما بدون شک شباهت زیادی به ســرو دارد. ســرو در ادبیــات ایران، نمــادی از رشــادت و ســربلندی و آزادگــی اســت. یعنی مفاهیمی کــه بیش از هرکس در خور امام حسین(ع) است. مراسم نخلبرداری

مراســم نخلبنــدی و نخلگردانــی، بدین صورت اســت کــه از آغاز مــاه محرم، خادمــان هیأتهای عــزاداری، بــه تزئین و آذین بســتن نخل مشغول میشوند. آذین بســتن نخل که معموالً چنــد روزی بهطول میانجامیــد، کاری اســت زمانبر و در عین حال نیازمند مهارت و سلیقه خاص که آن را معموالً از پدران و اجداد خود میآموزند. بنابراین این کار معموالً پیشهای خانوادگی اســت که نسل بعد نســل در یک خانواده از پدر به فرزند میرســد. آراستن نخل به این ترتیــب اســت که یک طرف از بدنــه آن را با آیینههایــی کوچک و بزرگ آذین میبندند کهنمایانگرنورافشانیپیکرامامحسین(ع) در آن اســت. طــرف دیگــر نخــل تمامــاً روکش پارچهای سیاهی دارد که شمایلی از درخت ســرو به رنگ سبز در وسط قسمت سیاهپوش نصب شده است.

ســرتاپای آن نخــل را نیــز بــا دشــنهها و شمشــیرهایی که نوک آنها بهسمت داخل نخل فرو رفتهاند، تزئین میکنند. این تیرها و شمشــیرها نیز نمــادی هســتند از تیرها و زخمهایــی که بــر پیکر امام حســین(ع) در میــدان نبــرد وارد شــده اســت. در دو طرف دیگر بهصورت قرینه، پرده سیاهی آویخته میشــود کــه روی آن شــکل شــیر و بدنــی بیسر آغشــته به خون نقاشی یا تکه دوزی شده است. درحالیکه شیر بر آن بدن بوسه میزند یا باقیمانده نیزههــا را از بدن خارج میکند. در روایات داســتانی ایرانی از واقعه عاشــورا، آمده اســت که خداوند لشــکری از شــیران را بــرای کمــک به امام حســین(ع) به سوی کربا فرســتاد. اما شیران زمانی به کربا رسیدند که ساالر شهیدان به شهادت رســیده بــود. درهنگام نخلگردانــی یکی از ســادات، بر بلنــدای نخل قــرار میگیرد و با صدای ضربات ســنج و بانگ «یا حســین» نخلگردانان را هدایت میکند. متقاضیان بلنــد کــردن نخل افــرادی پابرهنه هســتند کــه به آنهــا «نخــل کــش» میگوینــد. آنها دســتههای چهار طرف نخــل را میگیرند و دســتههای بلند و قطور نخل را روی شــانه، قرار میدهند و با ذکر «یا حسین» آن را بلند میکنند. نخل کشــان باید مســافت تعیین شــدهای را پیموده و دوبــاره به جایگاه اولیه نخل باز گردند. نخل در حســینیهها و تکایا، میادین مهم شــهر و روستا حمل میشود. در داخل حســینیهها و میادین، نخل، چند بار با فاصله زمانی متفاوت برداشــته شــده و هــر بار، ســه دور، به این نیت که پیکر امام حســین(ع) ســه روز در صحــرای کربا قرار داشت، در طول و عرض یا گرداگرد حسینیه و میدان گردانده میشود. منابع:

مراسم نخل برداری در روز عاشورا - طبس