جوایز ادبی و سودای اثربخشی
جوايــز ادبــى در ايــران، قدمتــى ۰6ســاله دارد. البتــه ايــن تاريــخ ۰6ســاله، پر از فراز و نشــيب است. بــه نحوی کــه غيــر از جايــزه کتاب سال، ســاير جوايز ادبى چه دولتى و چــه خصوصى در مقطع کوتاهى برگــزار شــده و نهايتــاً تعطيــل شــدهاند. پرعمرتريــن جايزه ادبى بخش خصوصى، کمتر از ۰۲ ســال سن دارد. ايــن کوتاهــى عمر جوايز، عــدم تعدد جايزهها ...و ريشــه در عــدم نهادســازی در جامعــه ادبــى ايــران و همچنين تحــوالت گســترده سياســى، اجتماعــى و فرهنگــى دارد. همچنين مديريت ســليقهای حاکم بــر حوزه فرهنگ در اين ۰6 سال، نقش بسزايى در عدم شكلگيری نهادهای ادبى و جوايز ادبى داشته است. نگارنده، در کتاب «جوايز ادبــى غيردولتــى در ايــران» کــه با موضــوع جوايــز ادبى بخــش خصوصــى در ايران نــگارش يافته و توســط خانه کتاب منتشــر شده اســت، به چالشها، موانع و مشكالت برگــزاری جوايــز ادبى و روندی که منجر بــه تعطيلى اين جوايز مىشود پرداخته است.
اما اگر از ســن و ســال، تنوع، گســترش و تعــدد جوايز بگذريــم، موضــوع مهمتــر اثرگــذاری ايــن جوايز اســت. طبيعى اســت که عوامل بسياری در اثرگذاری يک جايزه بر جامعه فرهنگى مؤثر خواهد بود. اما بىشک، سعى و تالش برگزارکنندگان جوايز بر مبنای ساختار و اهداف آن جايزه تأثيرگذاری بيشتر بر جامعه، معرفى برگزيدگان و ترويج خواندن است.
اگر ترويج مطالعــه و معرفى برگزيدگان را مهمترين اهــداف عمومــى جوايز بدانيــم، آيا مىتــوان جوايز ادبى ايــران چــه دولتى و چــه خصوصى را جوايــزی مؤثر و کارا دانســت؟ حداقــل بــا اتكا بــه شــمارگان اندک کتــاب در ايران و کاهش شــمارگان در طى سالهای اخير، حتى در دورهای که با رشــد و تنوع شــكلگيری جوايز ادبى روبهرو بودهايــم بايد اذعــان کرد که جايزههــا تأثيرگذاری اندکى در فضای فرهنگى داشتهاند.
هرچنــد اين ادعــا را نمىتــوان در مورد همــه جوايز صــادق دانســت (در مقطعــى جايزههايــى چــون روزی روزگاری، گلشــيری ...و تأثيــر قابــل شناســايى در فــروش کتاب داشــتهاند.) امــا مىتوان در مــورد کليت جوايــز چنيــن ادعايــى را مطرح کــرد. چرايــى اين عدم تأثيــر را بهزعــم مــن بايــد پيــش از هــر چيــزی در عدم شــكلگيری نهادهــای ادبى جســتوجو کــرد. نبود يک نهــاد ادبــى قدرتمنــد متكى بــه بدنه جامعــه فرهنگى بهعنــوان متولى جوايز، منجر بــه کوتاهى عمر جايزهها و همچنيــن عدم تدوين اهداف، ســاحتار و شــاکلههای مشخص مىشود.
تأثيرگذاری جوايز مشــهور بينالمللى حاصل قدمت جوايــز، ســاختار و شــاکله معيــن، اهــداف مشــخص، شــفافيت و همچنيــن ارتباطــى اســت کــه ايــن جوايــز با جامعــه فرهنگــى برقــرار مىکننــد. اهــداف و روندهــای اجرايــى يک جايزه معتبر ادبى با تغيير دســتاندرکاران برگــزاری جايزه، از جملــه دبير يــا داوران تغيير نمىکند بلكه بر اســاس نيازهــای زمانه، اين تغييــرات به صورت بطنــى رخ مىدهــد. اما بــا ارزيابــى جوايز ادبــى در ايران شــاهد هســتيم کــه يک جايــزه ۳ يــا 4 ســاله در طى عمر کوتاهش، با تغييرات بسياری روبهرو است. اين تغييرات در کنــار عــدم شــفافيت، ذات برپايــى جايزههــا را به زير ســؤال مىبرد. از چنين فعاليتهــای فرهنگى نمىتوان انتظار و سودای اثربخشى داشت.
بــا ارزيابى همــان انــدک جوايز ادبــى مؤثــر در ايران، مىتــوان بــه آشــكارا ديــد کــه رعايــت همين چنــد نكته کوچک از جمله نهادســازی، تدوين مرامنامه مشــخص، تعيين اهداف، ايجاد ساختاری شفاف و برپايى نظاممند جايــزه چــه ميــزان در اثــر بخشــى جايزههــا نقــش دارد. بىشک محدوديتهای بسياری برای جوايز بويژه جوايز بخش خصوصى در ايران وجود دارد.
برپايــى يــک جايــزه چــون گــذر از هفت خوان رســتم اســت امــا طــى ايــن مرحلــه فقــط بــه صــرف برگــزاری معنــادار و اثربخش نخواهد بود. بايــد اين هفتخوان را چونــان گذشــت که جامعه ادبــى نيز از آن تأثيــر پذيرد و به تشــويق نويســنده، رشد و گســترش خواندن و شناخت بيشتر جامعه از فرهنگ و ادبيات منجر شود. گاهى حتى نشســتن باطل از به راه باديه رفتن بهتر است. بويژه که با کمى شناخت و مداقه مىتوان حداقل سر منزل مقصود را ترسيم کرد.