اقتصاد نقره ای
تحوالت جمعیتی چه تأثیری بر اقتصاد دارند؟
ســرش را موهــای کــم پشــت و کامــاً ســپید پوشــاندهاند، عینک بزرگــی روی چشــمهایش زده و موبایــل بــه دســت تــاش میکند تا پشــت فرمان مســیر را از بیــن خطهــای آبی و قرمز نقشــه روی گوشــی موبایلش پیدا کنــد. گاهی از آینه جلو به دو مســافر صندلی عقب نگاهی میانــدازد و میگویــد:«56 ســال را هــم رد کردهام. فکر میکردم به این ســن که رسیدم فقط استراحت میکنم. اما االن حقوقبازنشستگیکهکفافخرجروزمره را هــم نمیدهــد. تاکســی اینترنتــی هم شغل آخر من شده است. باز هم خدا را شکر که میشود از این کارها کرد.» دنبال کار گشــتن و کار کــردن در ســن باال، فقط مخصــوص ایــران نیســت. گزارشهای مختلــف جهانــی نشــان میدهنــد کــه ژاپن، باالترین میزان فعالیت اقتصادی در ســنین بعــد از بازنشســتگی را دارد. مسأله آنجاست که در کشورهای توسعه یافتــه، توجــه به مؤلفههــای جمعیتی و برنامهریــزی اقتصــادی بر مبنــای آنها، جایــگاه ویــژهای دارد اما این مســائل در ایــران در حــد اظهــارات پراکنــده برخی کارشناســان باقــی مانده اســت. اهمیت دوران پیــری در اقتصاد کان کشــورها تا جایی است که عبارت «اقتصاد نقرهای» و کمیســیونهای مربوط بــه آن، در دنیا جایگاهــی پیــدا کــرده و در دانشــگاهها و مراکــز سیاســتگذاری بــه آن پرداختــه میشود. پنجرهجمعیتییابارجمعیتی؟
بــر اســاس گــزارش توســعه انســانی 20۱8 در حــال حاضــر 4.4 درصــد از جمعیــت ایــران را افراد باالی 65 ســال تشکیل میدهند. 57.5 درصد از مردم کشــور، بیــن 5۱ تــا 64 ســال ســن دارنــد و 6.7 درصــد نیــز زیــر 5 ســال هســتند. میانگین رشد ســاالنه جمعیت نیز طی ســالهای 2005 تــا ۱.۱ 0۱02، درصــد بــوده و بــا کاهــش یــک دهــم درصــدی طی ســالهای 20۱5 تا 2020 یک درصد خواهــد بــود. در ســال 2030 نیــز کل جمعیــت کشــور بــه حــدود ۹8 میلیون نفر خواهد رسید. گزارش توسعه انسانی 20۱8 همچنین نشــان میدهد در حالی که در بســیاری از کشورهای جهان مانند چیــن، بلغارســتان، رومانــی، کرواســی، پرتغــال، التویــا، اســپانیا، قطــر، بولیوی ...و 00۱درصــد از حقوق بازنشســتگان را دولــت پرداخــت میکنــد، در ایــران این نرخ 26.4 درصد است.
بر اســاس سرشماری ســال 7.5 5۹، میلیــون از جمعیت کشــور یعنی چیزی حــدود ۹ درصــد را ســالمندان تشــکیل میدهند و 70 درصد از جمعیت کشــور در ســنین فعالیت هستند. اما جمعیت ســالمندان رو به افزایش است و در سال 30 ،2050 درصــد از جمعیــت کشــور ســالمند خواهند بود. در 5۱ ســال آینده نیــز جمعیــت ســالمند کشــور، دو برابر خواهــد شــد. ایــن اعداد، از رشــد ســریع جمعیــت ســالمند در ایــران روایــت میکنند تا جایی که ایران از نظر سرعت حرکت به ســمت پیری، در جایگاه سوم جهان قرار گرفته است.
اگرچــه جمعیــت ســالمند رو بــه افزایش اســت، اما در حــال حاضر ایران در مرحلــه پنجره جمعیتی قــرار گرفته است که فرصت اصلی هر کشوری برای رشد و توسعه است. ژاپن نیز که در حال حاضر رتبه یک جهان را از نظر جمعیت ســالخورده بــه خــود اختصــاص داده و 26 درصــد مردمــش بــاالی 65 ســال ســن دارنــد، در دوران پنجــره جمعیتی توانســت اقتصــاد خــود را به یک کشــور پیشرفته و توسعه یافته تبدیل کند.
رســول صادقــی، اســتاد جمعیــت شناســی دانشــگاه تهران پیــش از این در ایــن بــاره بــه هفته نامــه صدا گفتــه بود: «نوعــی تأثیــر خالص ســاختار ســنی در GDP کل(تولید ناخالص داخلی) وجود دارد؛افزایشجمعیتدرسنینفعالیت منجر به افزایش نسبت تولیدکنندگان به مصرفکنندگان میشــود و این شــرایط برای رشــد تولید ســرانه مطلوب اســت. ایــن اثــر ترکیبی با توجه به فراهم شــدن زمینههــای حضور زنان در بــازار کار قوت بیشــتری پیــدا میکنــد. اما در شــرایطی کــه بخــش قابــل توجهــی از نیــروی کار نمیتواند اشــتغال داشــته باشــد، ســود بالقوه جمعیتی به آسانی تبدیل به «بار جمعیتی»میشود.اینافرادهمانهایی هســتند که در ســالهای آینده جمعیت سالمند را تشکیل میدهند و در شرایطی که نتوانند به اشتغال و درآمد مناسبی در سالهای فعالیت برسند، در سنین میان ســالی نیز برای اقتصاد و جامعه بحران آفرین خواهند بود.» اقتصاد نقرهای و جمعیت موسپید
پیــری جمعیــت، مســألهای اســت کــه تمــام جهــان بــا آن دســت و پنجــه نــرم میکند. بر اســاس گــزارش مجمع جهانی اقتصــاد، در حــال حاضر تعداد افــراد ســالخورده جهــان بیــش از 600 میلیــون نفــر اســت اما تــا ســال 2۱00 به 2.5 میلیارد نفر خواهد رســید. تنها طی 20 ســال آینده، جمعیت ســالخوردگان 2 برابــر خواهــد شــد. مجمــع جهانــی اقتصــاد مینویســد:«افزایش جمعیت ســالخوردگان جای جشــن گرفتن دارد. چرا که نشــان از افزایــش امید زندگی در نتیجه رشــد اقتصــادی و پیشــرفتهای بهداشتی و ســامت است اما جمعیت ســالخورده میتوانــد چالشهای جدی اقتصادی نیز ایجاد کند، رشــد اقتصادی را به خطر اندازد و بدهیهای دولتها را افزایش دهد.»
اما تحلیلهای جدید به روی دیگری از ســکه سالخوردگی نیز توجه دارد. ایزو، سازمان بینالمللی استاندارد دراین باره مینویسد:«هشــتاد ســالگی، 02سالگی جدیــد اســت! تغییــرات جمعیتــی بــا ســاختن یــک طبقــه مصرفکننــده جدیــد و قدرتمنــد، بــه خلــق «اقتصــاد نقرهای» خواهد انجامید.» ژرارد فرانسوا دومونت، استاد دانشگاه سوربن پاریس میگوید:«ســالخوردگی جمعیــت و افزایــش مصرفکننــدگان ســالخورده تغییراتــی در اقتصاد ایجاد میکند که تا پیشاز این هرگز تصور نمیکردیم.»
بیشــتر دانشــگاهیان بــر ایــن باورنــد کــه ســالخوردگی جمعیــت نــرخ رشــد اقتصادی بلندمــدت را کاهش میدهد؛ ژاپــن یکــی از مصادیــق واقعــی همیــن ایده اســت. اگرچه ویژگیهای جمعیتی این چنینی تأثیرات منفــی روی اقتصاد و بــرای دولتهــا دارد، امــا فرصتهای بکری نیز در آن موجود است.
فرصتهایــی کــه اقتصــاد نقــرهای بــه معنــای بــازار کاال و خدمــات بــرای افــراد باالی 65 ســال بهوجود مــیآورد. بــه ایــن معنا کــه بــا افزایــش جمعیت ســالخوردگان، یک طبقه مصرفکننده جدیــد بهوجــود میآیــد و مشــتریهای زیادی برای بسیاری از صنایع به ارمغان مــیآورد. بــر اســاس گــزارش مجمــع جهانــی اقتصاد، کســب و کارهای بزرگ و کوچــک جدیــد شــروع بــه اســتفاده از پیــری بهعنوان اســتراتژی جدیدی برای فعالیتهایشــان کردهانــد. بــه همیــن ترتیــب پیــری بــه یــک فرصــت تجاری جدید تبدیل شــده کــه میتواند خطوط تجاری باال و پایین را تغذیه کند.
پروفســور دومونــت کــه در بخــش اقتصــاد نقــرهای ســازمان اســتاندارد فرانســه نیــز فعالیت میکنــد، میگوید: «پیری به افزایش نوآوری کمک میکند. چــرا که هــر محصول یــا اختراع تــازهای باید با نیازهای افراد ســالخورده در همه بخشها هماهنگ شــود. در عین حال، مــا باید بــه مفیــد بــودن محصوالتی که بــرای جوانهــا فراهــم میکنیــم توجــه داشــته باشــیم تا زمانی که همیــن افراد پــا بــه ســن گذاشــتند، همچنــان مفیــد باشند.»