جدالاندیشکدهها
ایران رقابت نابرابری در عرصه دیپلماسی غیر رسمی با رقبا و دشمنان خود دارد
جــدال میان دو جبهــه که در یک ســوی آن ایران قــرار دارد و در ســوی دیگــر آن مثلــث امریــکا، اســرائیل و عربستان در سطوح مختلف سیاسی، اقتصادی در باالترین سطح خود در جریان است. این جنگی است که تبعات آن با تبعات جنگی که در آن کشــورها موشــک و گلوله از آسمان و زمین بهسوی یکدیگرشلیک میکنند چندان فاصلهای ندارد اما ابزارهای مقابله متفاوتند. همانطور که سیاستهایاقتصادیهمچوناقتصادمقاومتی میتوانند در عقبه جبهه مؤثر باشند خط نخست این مواجهه در زمین سیاست خارجی قرار دارد. سیاســت خارجــی کــه بر خــالف تصــور تنهــا در کارویــژه وزارت امــور خارجــه خالصه نمیشــود. اگرچــه وزارت امــور خارجــه بایــد در جهت دهی همه این ســطوح دســتاندرکار باشد اما به گفته کارشناسان دیپلماسی عمومی، دیپلماسی خط دو و آنچه با عنوان دیپلماسی یک و نیم شناخته میشود از جمله ســطوحی هستند که میتوانند و باید شــانه به شــانه دیپلماســی رسمی حرکت کننــد و چــه بســا در تصمیمســازی و راهبردهای پیش برنده آن مؤثر باشند. دیپلماسی رسمی برای همگان امری آشنا است. آنسطحیکهمقاماتکشورهاپیشروییکدیگر مینشینندیاازپشتخطوطتماسبهگفتوگوو مذاکرهبایکدیگرمیپردازند. در تعریــف دیپلماســی عمومــی نیــز بــر تولیــد محتوای رســانهای بــا هدف تأثیرگــذاری بر افکار عمومی کشورهای دیگر اشاره شده است. نوع متفاوت دیپلماســی موسوم به «دیپلماسی خط دو» اســت که حاصل گفتوگــو؛ تعامالت و ارتباطات نخبگان و بازیگران غیردولتی بین دو یا چند کشور است و در ترکیب با دیپلماسی رسمی «دیپلماســی یک و نیم» را رقم میزند جایی که نهادهای غیردولتی از حمایــت دولت برخوردار میشوند یا یک مقام رسمی خود را در موقعیت همنشــینی بــا نهادهــا و بازیگــران غیررســمی کشورهای دیگر قرار میدهد. رویدادی که در یک دهــه اخیر برخــی مقامــات بــه آن روی آوردهاند و اگــر از ذکــر تجربیات ناموفقی مانند ســخنرانی محمــود احمدینژاد در دانشــگاه کالیفرنیا عبور کنیم، محمد جواد ظریف توانسته است این نوع دیپلماسی را در سطح باالیی به نمایش بگذارد. جــدال میان جمهــوری اســالمی ایــران و مثلث کشــورهای رو در رویــش در همــه ایــن ســطوح جریــان دارد. در یکــی از بارزتریــن نمودهــای آن میشــود بــه رویارویــی دیپلماتیک اخیــر ایران و امریکا در خالل برگزاری مجمع عمومی سازمان ملــل اشــاره کــرد. جایی که ســخنرانی ســنجیده رئیسجمهــوری ایــران و موضعگیریهایــش باطلالســحر برنامههــای ترامپ برای کشــاندن دیگران به جبهه مقابله با ایران و برجام شد و او و دیدگاههای ضد برجامیاش را در جلسه شورای امنیــت ســازمان ملــل در انــزوا قــرار داد. ظریف هــم در فرصت دو هفتهای حضــورش در امریکا با انجــام گفتوگوهــای متعدد با رســانهها و نیز حضور در برخی اندیشکدههای امریکایی رویکرد نقد سیاستهای امریکا و رد ادعاهای دولتمردان این کشور درباره ایران را ادامه داد. بــا وجود چنیــن موفقیتهایی وضعیــت موازنه میان دو جبهه به نحوی است که قیاس و ارزیابی مســتمر دو ســوی میدان را از ســوی کارشناســان ضــروری میســازد تــا از مســیر آســیب شناســی عملکرد سطوح مختلف دیپلماسی در کشورمان امکان مواجهه کارآمد و مؤثر فراهم آید.
لشکراندیشکدههاوتاکتیکیارکشیازمخالفان ایرانی
از امریــکا میتــوان بهعنوان کشــوری یــاد کرد که با رســانههای نافــذ و پر تیراژش مبــدع اصطالح دیپلماســی عمومی اســت و با تعداد بیشــماری اندیشکده فعال در حوزههای سیاسی و اقتصادی ســازمان غــول آســایی بــرای تصمیمســازی و شــبکه گســتردهای بــرای البیگــری بینالمللــی دارد. در فهرســت بلند اندیشکدههای امریکایی شــاید اشــارهای به چند اندیشــکده نام آشــناتر و حیطه فعالیتهایشــان بتواند تا حــدودی ابعاد ســرمایهگذاری انجام شــده در دیپلماسی خط 2 امریکا را مشخص سازد. جز اندیشکده بروکینگز که یکی از تأثیرگذارترین اتاقهــای فکر جهــان در زمینه تحلیل مســائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است و ارتباطات گســتردهای را بــا اندیشــمندان جهــان پیگیری میکند،میتوانبهنهادهایغیردولتیهمچون شورای ملی ایرانیان امریکا، اندیشکده هریتیج، بنیاد دفاع از دموکراســی، مؤسسه لودویگ فن میزس،اندیشکدهامریکناینترپرایز،اندیشکده چتــم هــاوس، انســتیتو تحقیقــات سیاســت خارجی ایاالت متحده امریکا، اندیشــکده هوور و موقوفه ملی برای دموکراسی اشاره کرد که هر یک به ســهم خود در سیاستگذاریهای دولت امریــکا مؤثرنــد و رد پای برخــی از آنها را بهطور ویژه در ترغیب و حمایت از سیاســتمداران کاخ سفید به اعمال تحریم علیه ایران و نیز توصیه سیاستهای مبتنی بر مداخله نظامی با ادعای کمــک بــه توســعه دموکراســی در کشــورهای خاورمیانه جســتوجو کرد. ایــن نهادها البته از حیــث بودجه نه فقط بــه درآمدهای حاصل از کمپین هــواداران و فــروش تحقیقــات خود که بعضــاً به حمایت ســرمایهداران البیگر حامی رژیم اسرائیل و گاه همچون «موقوفه ملی برای دموکراســی» به بودجههای مشــخصی از سوی وزارت امــور خارجه امریکا وابســتگی دارند و در ازا این بودجهها را در مســیر تأثیرگذاری بر افکار اندیشــمندان کشــورهای دیگــر از طریــق جوایز ســاالنه و حمایتهــای آموزشــی و تحقیقاتــی هزینهمیکنند. بــا وجــود ایــن دیپلماســی امریکایــی خــود را از نهادســازیهای جدیــد بینیاز نمیبینــد. نیازی کــه بخشــی از آن شــاید بــه معنــای شکســت سیاســتهای پیشــین باشــد امــا در هــر صــورت فضــای جدیدی را برای پیش بــرد همان اهداف دســت نیافتــه ایجــاد میکنــد. از جملــه ایــن نهادســازیها میتوان به تشکیل سازمان «اتحاد علیه ایران هســتهای» در ســال 1387 اشــاره کرد یــا «گروه اقدام علیه ایران» در وزارت امورخارجه امریکا که مرداد امسال با خیال «مقابله با اقتدار 40 ســاله ایــران»، «بــه صفــر رســاندن صــادرات نفــت ایــران» و الجرم مجــاب کردن کشــورهای دیگر به همراه شــدن با امریکا در این راه تشکیل شــد. راهبــرد دیگر دیپلماســی خط یــک و نیم و خــط دو امریــکا یارکشــی از طیفهــای مختلــف نیروهــای مخالف ایــران بهطور ویــژه در خارج از مرزهای کشــور اســت. این البته راهبــرد جدیدی نیست اما تا پیش از دولت ترامپ خط قرمزهای ظاهری درباره آن لحاظ میشــد خط قرمزهایی کــه در دولت ترامپ بــا اتفاقاتی همچون حضور «رودی جولیانی» شهردار سابق نیویورک و مشاور غیررسمی ترامپ در نشست سازمان مجاهدین خلق در پاریس بهعنوان ســازمانی که دســت کم دو دوره در فهرســت گروههای تروریســتی امریکا قرار داشته است، از آن عبور شد. ضلعدیگرمثلثمواجههباایرانیعنیعربستان سعودی نیز در ســالهای اخیر سعی کرده است در مواجهــه بــا ایــران بودجــه بیشــتری را صرف دیپلماســی عمومــی و دیپلماســی خــط دو قرار دهد. حمایت مالی عربستان از برخی رسانههای فارســی زبان خارج از کشور و نیز برقراری رابطه با گروههای مخالف نظام خواه، مخالفان سیاســی باشند یا گروههای تروریستی در همین چارچوب طرحریزی شده است.
دیپلماســی غیررســمی ایــران راهبــردی در تکاپو بودن
باوجود ترسیم چنین فضای تاریکی از تالشهای ســازماندهی شــده برای مقابلهجویی با ایران در ســطوح مختلــف دیپلماتیــک برخــورد متقابل و ایجــاد تغییــر در رویــه تصمیــم ســازان جبهــه مقابــل کار ناممکنــی نیســت. ایــدهای کــه طــی ســالهای اخیر بیش از هر زمان از ســوی دستگاه دیپلماســی کشورمان پیگیری شده است و نتایج آن را میتوان در موضعگیریهای اخیر نهادهایی چــون اندیشــکدههای چتــم هــاوس و بروکینز یا شــورای ملی ایرانیان امریکا (نایاک) جستوجو کرد. چنانکه اندیشــکده چتم هاوس اردیبهشت ماه در واکنش به خروج امریکا از برجام با انتشــار یادداشتی اعالم کرد: «تصمیم رئیس جمهوری امریــکا به خــروج از برجــام، امنیــت منطقهای و جهانــی را بشــدت تضعیف کــرد و خطر جنگ و رقابت بر سر تسلیحات هستهای را در خاورمیانه وسایرمناطقافزایشداد.خروجیکجانبهترامپ از برجام در حکم تمرد از ســازمان ملل و حقوق بینالمللاست.» رویکرد ایجابی سیاست خارجی ایران در تعامل بــا این نهادها، حضــور متناوب و ســخنرانیهای وزیــر امورخارجــه ایــران در جمــع اندیشــمندان امریکایــی و مقالههای منتشــر شــده از ظریف در نشــریات پرتیراژ این کشور، گفتوگوهای متعدد رســانهای از جملــه دالیل ایــن تأثیرگــذاری بوده اســت. اما منحصر ماندن به دیپلماسی عمومی و خــط یک و نیم، محــدود بودن سیاســتمداران رسمی که توانمندی حضور مؤثر در این سطح از دیپلماسی را دارند و کم توانی در دیپلماسی خط دو و غفلــت از اهمیت آن از جمله کاســتیهایی اســت که به چشــم میآیند و در مقاطع مختلف کارشناسان درباره آن هشدار دادهاند. از جملــه میتــوان بــه محتــوای یادداشــت علی امیــدی، دانشــیار روابــط بینالملــل از دانشــگاه اصفهــان منتشــر شــده در «دیپلماســی ایرانی» اشــاره کرد که در ریشــهیابی بحران روابط ایران و امریکا و ایران و اعراب به فقدان یا کم رنگ بودن دیپلماسی خط دو اشاره دارد. او در آن یادداشــت بــه مواجهه با دیپلماتهای غربــی در یــک همایش اشــاره دارد کــه بهدلیل نداشــتن درک درســت از مواضــع جمهــوری اســالمی ایــران بهطــور مثــال در ارزیابیشــان از رابطــه ایــران با گــروه طالبــان در افغانســتان به نوعــی اتحــاد در منافــع اعتقــاد داشــتند. او در عیــن حال با اشــاره به اینکــه «در جریان پرونده هستهای چهرههای نام آشنایی همچون حسین موســویان، ناصر هادیان، محمود ســریع القلم ...و در گفتوگــو بــا کارشناســان امریکایــی جان لیمبرت، آلن ایر، نوام چامســکی، گری ســیک، ولی نصــر، تریتــا پارســی و غیره در بسترســازی تفاهمدرگفتوگوهایرسمینقشتأثیرگذاری داشــته اند» اســتفاده از دیپلماســی خــط دو در گره گشایی از یک مسأله بینالمللی را امری نادر اما مؤثر ارزیابی کرد. امیدی در آن نوشتار افزود: «یکــی از راههای کاهش تنــش در روابط ایران با دول غیردوســت، ایجــاد کانالهــای گفتوگوی کارشناســانه و غیررســمی اســت. هــر چنــد تحقــق این ایده با مشــکالتی همراه اســت ولی بالفعل شــدن آن مســیر را برای آینــده توافقها و تنش زدایــی همــوار میکنــد. آیــا تاکنــون بین کارشناسان ایرانی و عربی گفتوگوی کارشناسی بــر اســاس دیپلماســی خــط دو صــورت گرفته است؟ نگارنده که سراغ ندارد. در کنفرانسهای ســاالنه خلیج فارس که قبالً در دفتر مطالعات بینالمللــی وزارت خارجه برگزار میشــد غالباً کارشناسان ایرانی گوینده و شنونده بودند دریغ از اینکه یک کارشناس مثالً از عربستان حضور پیدا میکرد. شــاید آنها در نام کنفرانس حساســیت داشتند ولی استفاده از ظرفیت دیپلماسی خط دو به ندرت در قبال دول طرف مناقشه با ایران استفاده شده است.» مهــدی ذاکریــان از اســتادان دانشــگاه نیــز در گفتوگویــی که چنــدی پیــش در روزنامــه ایران منتشر شــد، اگر چه به موفقیتهای دیپلماسی رســمی و عمومی ایــران از جمله حضــور موفق ایــران در مجمــع عمومی ســازمان ملــل اذعان داشــت امــا در نقــد غفلــت سیاســت خارجــی ایــران از دیپلماســی «خــط دو» کــه باید توســط شــخصیتهای غیردولتی از جملــه هنرمندان، خبرنــگاران، دانشــگاهیان، صاحبنظــران و چهرههــای شــناخته شــده پیگیری شــود، گفت: «دیپلماســی خــط دو حکومتــی نیســت و بایــد
شــخصیتهای مســتقل کــه بــا چهرههــای بینالمللی در ارتباطند جمع شــوند و با داشــتن برنامههای مشــخص، بزرگان دنیا را جمع کنند، کنفرانس برگزار کنند و در مذمت یکجانبهگرایی امریــکا حــرف بزننــد. ما این نــوع دیپلماســی را پیگیــری نکردیــم». او در این باره افزود: «بیشــتر اســتادان ما بینالمللی نیســتند اگر اســتادان ما زبانهــای خارجی اعم از انگلیســی، فرانســوی و عربی را به خوبی بدانند، میتوانند حضور مؤثری در صحنه بینالملل داشــته باشــند. مــا نیازمند چهرههایــی ماننــد دکتــر ظریــف هســتیم که به مباحث روابط بینالملل، حقوق و علوم سیاسی علم داشته و با پیچ و خمهای آن آشنا باشند و با رسانههای بینالملل به طور دقیق حرف بزنند. اگرچــه تعدادی از ایــن اســتادان را داریم که هم وطن پرست هستند و هم میتوانند به خوبی در دنیا درباره مسائل حقوق بشر، فعالیت هستهای و هژمــون منطقــهای صحبــت کننــد امــا فعــال نیستند.» گفتــن از ضــرورت توجه بــه دیپلماســی خط دو البته حرف جدیدی نیســت. سیدمحمدحسین عادلی، دیپلمات پیشــین کشــورمان اســفند 84 در ســرمقالهای با همین عنوان در روزنامه شرق با اشــاره به کارکردهای مفید دیپلماسی خط دو در دفــع خطر و تأمین منافع بلندمدت کشــورها نوشــته اســت: «به نظر میرســد که در کشورمان
هنــوز آگاهــی کافــی از گزینههــای مختلــف آن، بویــژه دیپلماســی خــط دو، بــه وجــود نیامــده اســت»، «حتــی در موردهایی نیز بــه کارکرد این نوع دیپلماســی با سوء ظن نگریسته میشود و از همین رو کاربرد آن چندان مرســوم نیســت». او در آن نوشتار افزود: «محدودیتهای دیپلماسی خط یک به روشــنی بیانگر نابســنده بودن آن در حل همه مشکالت است. کشــورمان با مسائل و مشــکالت مختلف بینالمللی مواجه و در عین حال از اســتدالل و منطق قوی برخوردار اســت و میتواند و باید دیپلماســی خط دو را فعال کند. جالــب اینجا اســت که گرچــه کشــورمان منادی گفتوگــوی تمدنهــا اســت، ولی مــا گامی مؤثر در جهت اســتفاده از دیپلماســی خط دو در حل اختالفات مهم خود با دنیا برنداشته ایم». بی شــک بــا وجــود طیــف گســترده صنوفــی که میتوانند در پیشــبرد اهداف دیپلماسی خط دو تأثیرگذار باشــند، بخش عمدهای از دیپلماســی خط دو را باید از اندیشــکدههای متعدد تأسیس شده در کشور توقع داشت. ایران با داشتن حدود 59 اندیشــکده رتبــه نخســت را در خاورمیانــه دارد امــا از ایــن میــان تنهــا نام چهار اندیشــکده در گــزارش ســپتامبر 2017 مؤسســهGlobal Go to Think Tanks ذکــر شــده و رتبه ایــران در رده 18 جهانــی قــرار دارد. این آمار در نــوع خود آمار نامطلوبــی تلقی نمیشــود بــا این حــال به نظر
میرســد موانع متعددی ســبب شــده اســت که سهم این اندیشکدهها از تصمیمسازی در درون و پیشبرد اهداف دیپلماســی در تعامل با بیرون مرزهای ایران به قدر مطلوب نیســت. وضعیتی که بــا توجه به جــدال چند وجهــی موجود میان ایــران و کشــورهای متخاصــماش و بــا توجــه به بهرهگیــری عیان جبهه مقابل از تمــام امکانات دیپلماتیک قابل تصور تغییر و تحول را ضروری ساخته است. کما اینکه پیروزی اصلی دیپلماسی بــر کرســی نشــاندن حــق و پایــان دادن بــه همه جدالهای بیهوده است.
رویکرد ایجابی سیاست خارجی ایران در تعامل با نهادهای غیردولتی، حضور متناوب و سخنرانیهای وزیر امورخارجه ایران در جمع اندیشمندان امریکایی و مقالههای منتشر شده از ظریف در نشریات پرتیراژ این کشور، گفتوگوهای متعدد رسانهای از جمله دالیل این تأثیرگذاری بوده است. اما منحصر ماندن به دیپلماسی عمومی و خط یک و نیم، محدود بودن سیاستمداران رسمی که توانمندی حضور مؤثر در این سطح از دیپلماسی را دارند و کم توانی در دیپلماسی خط دو و غفلت از اهمیت آن از جمله کاستیهایی است که به چشم میآیند و در مقاطع مختلف کارشناسان درباره آن هشدار دادهاند