ایرانیکهاومیدید

40 سال از مرگ هانری کربن فيلسوف و مفسر حکمت شيعه گذشت

پيــر فرزانهای کــه اغلب روزها مســير بين منــزل در خيابــان آذربایجــان تهــران تــا انجمن حکمت و فلســفه واقع در خيابان شــهيد آراکليــان امــروز را بــا دوچرخه آن هم بــه آرامی رکاب مــیزد اما در ذهنش ایــران را از حيــث تکاپــو، اینچنيــن آرام هيچــگاه نــه میدید و نــه تصــور میکرد. او کــه در تب و تاب اروپــای زمان خودش در آن حجــم کثير نظرات و آرای متفاوت و نيــز کثــرت وجــود شرقشناســان و عالقهمنــدان گرایش به فلســفه اســالمی توانسته بود شيخ شهابالدین سهروردی و صاحــب و بنيانگــذار تفکــر صدرایــی را بــه اروپایيــان زمانــه خــودش باالخــص فرانســویان معرفی کند، بهدنبال اسالمی از نوع ایرانیاش بود که نکته بارز در تفکر او محسوب میشود.

ایــن کالم اگرچــه بســيار تنــد و یــک وجهــی محســوب میشــود امــا بیدليــل نيســت کــه میگویند هانــری کربــن بنای کارش از ســویی دیگــر ایــن بود کــه مردم غرب با معنویتی از یاد رفته اما موجودی مشترک بين همه ادیان صاحب کتاب بار دیگر همنشين شوند.

ایــران اســالمی دقيقــاً چنيــن حــس و غنایــی را از نظــر او داشــت. بــه تعبيــری ایــران بعــد از توجــه او بــه گونه شــناخت فلســفه و تفکــر شــيعی بــود کــه ایــن بــار بــه غــرب معرفی میشــد. الجرم اســالم ایرانی اگر در ذهن کربن جایگاهی خاص داشــته که منجــر به خلق آثــاری از جمله چهارجلــد اســالم ایرانی شــده و بــه دوره کمــال فکر او مربوط میشــود، زمينههای بــروز و پيدایــش اش دقيقــاً بهعنــوان ماحصــل و نتيجه کمالگرایــی او در تفکر اسالمی- شيعی به حساب میآید.

اســالم ایرانــی یا همــان اســالم کربنی بواقع اســالمی اســت که بر نهــاد ایرانيان محسوب میشود و حاصل تاریخی چنان بــا عظمــت و پــرکار نتيجــهاش متجلــی شــدن اســالمی اســت که از دیــد کربن در ایــران و درميــان ایرانيــان متجلــی شــده است.

بــه همــان انــدازه کــه فهــم بشــری را ذومراتــب و متفاوت در فردفرد نوع بشــر بدانيــم و از ســوی دیگــر بــه قول شــریف «کلموالنــاس علــی قــدر عقولهــم» نيــز متعهــد باشــيم، طبيعی اســت کــه درک ایرانــی از اســالم نيــز متفــاوت و دارای باطنی بسيار پرمایه و فاخر است.

شــاید به تعبير بسيار آشــکار این فاخر بودن به عينه در آثار کربن مورد تمجيد و بيان قرار نگرفته اســت اما نباید فراموش کرد که تنها مقوالت ارزشــمند – معنویدر دنيــای امــروز کــه متناســب بــا ذات ارزشــمند انســانی هســتند کــه در تالطــم اندیشــههای مدرن به تنگ آمدهاند، باید آنچنــان فاخر باشــند که ذهــن پردغدغه کســی ماننــد کربــن را بــه ســمت خــود بکشاند.

وضــع مفهــوم ِاتــوس )Ethos( ایرانی کــه بــه معنــای نبــوغ وًعــادت و بنمایــه ذات ایرانی اســت دقيقا به همين تناسب صــورت میپذیــرد، یعنــی درواقــع کربن هم بهدنبال کيفيت تجلی اســالمی است کــه بر ذهن ایرانی حاکم شــده و همزمان آثــار ایــن تجلــی را در نــوع تفکــر دینــیایرانی جستوجو میکند.

درواقــع توجــه کربــن به فرق اســالمی باالخص فرقههای شــيعی دقيقاً بهدليل یافتــن وجــوه متعدد اما در اصل یکســان شــيعی مبتنــی براصــل اتــوس اســت. شــناخت عالــم خيــال و معنــا و فهــم و معرفت مالئک شناســی نيــز (برگرفته از شــهوداتش در تفکــر ســهروردی) دقيقــاً متناســب بــا ســاختگاه ویــژهای اســت که بــرای ایــران در عالــم اســالم یــا ماهيتــی گریزناپذیــر حدفاصل شــرق معنا و غرب اســت، اما اکنــون تنها برایم یک پرســش بنيادی مهم است.

ایــران معنــا یافته بــرای هانــری کربن همچنــان بــا رشــد معرفتگرایــی و تفکر اشــراق محوریاش کماکان همــان ایران معنــا اســت؟ آیــا اگــر امــروز کربــن بــود همچنان همان مسير به سمت پژوهش و تحقيــق را به دوچرخه به دور همه ظواهر نابــاب مدرنيتــه ابزارمنش طــی میکرد؟ خود مــا چطور آیا صدای بالهای مالئک را میشنویم؟