طالباِن فرهنگ در فرنگ
وقتــی عبدالحســين تيمورتــاش و علیاكبــر داور، 90 ســال پيش، مصمم شــدند تــا محصالنــی از ایــران، عــازم فرنــگ شــوند، هيــچگاه فکــرش را هم نمیكردنــد كــه از پــس 9 دهــه، تعداد دانشــجویان ایرانــی خــارج از كشــور به چنــدده هــزار نفر(طبــق گفتــه معاون علمــی و فنــاوری رئيس جمهــوری در مــرداد ؛1397 48 هــزار نفــر و مســئول دبيرخانــه نهــاد رهبــری در امــور دانشــجویان ایرانی خارج از كشــور در آذر ؛1396 70 هزار نفر) برسد. در 86 سال پيش از آن، هرچه محصل اعزام شده بود، فرزندان متنفذان و متمکنان بودند اما حاال قرار بود با بورس دولتی، فرزندان اقشــار معمولی به اروپا فرســتاده شوند، زیرا طبق نوشــته روزنامه اطالعات «تا قبــل از آن، اعزام محصل بــه اروپــا، اختصــاص به طبقــه اعيــان و اشــراف و ثروتمندان داشــت و توده مردم نمیتوانستند فرزندان خود را به خارجه بفرستند.»
26 بهمــن ،1306 یحيی قراگوزلــو، وزیر معارف و اوقاف و صنایع مســتظرفه در كابينــه مخبرالســلطنه هدایت، «الیحه اعزام محصل» را به مجلس ششــم شــورای ملی به ریاســت حســين پيرنيــا تقدیم كــرد تا ســرانجام در اول خــرداد 1307 تحت عنوان «قانون اعزام محصل به خارجه» در شش ماده به تصویب رســيد اما تدوین نظامنامه اعزام محصل برعهده شورای عالی معارف قرار داده شد. طبق این قانون، باید طی 5 ســال و هر سال 100 نفر، محصالنی به فرنگ اعزام شوند و بودجه نخستين سال، طبق ماده اول، 100 هزار تومان تعيين شــد و اینکه «وزارت معارف مکلف است محصالن اعزامی را تحت مواظبت و مراقبت سرپرســتهای خصوصی قرار دهد و مخــارج سرپرســتهای مزبــور از اعتبارات مذكــوره در ماده اول این قانون تأمين خواهد شد ولی ميزان آن به هر حال در سه سال ساالنه 12 هزار تومان است.»
نظامنامه را اما شــورای عالی معارف، در 20 ماده، در صد و ســيزدهمين جلســه شــورای عالی معارف به تاریــخ 20 تير 1307 تصویب كرد كه بر اســاس آن، «در اول اردیبهشت [هر ســال]، اعالن مســابقه» منتشر میشــود كه شــامل «پروگرام مســابقه به تناسب شــعبه های مختلفه علومی كه محصالن برای تحصيل و تکميل آنها اعزام میشــود» است و «روز اول تيرماه مســابقه در مركز والیات شــروع خواهد شد.» در قانون مصوب مجلس هم، تصریح شــد «دولت مکلف اســت همه كســانی را كه بر طبق ایــن قانون فارغالتحصيل میشــوند در شــعبه هایــی كــه مربوط بــه تحصيــالت آنهــا اســت، مصدر خدمت نماید.»
23 مهــر ،1307 موعد اعزام نخســتين گروه تعيين شــد و چنــد روز پيــش از آن، محصالن با كت و شــلوار خاكی رنگ و كاله پهلوی مشکی، همراه سرپرستان خود ازجمله اسماعيل مــرآت و همچنيــن علــی اصغــر حکمــت و اعتمادالدولــه قراگوزلــو؛ وزیــر معارف وقــت، به حضور رضا شــاه رســيدند: «ایــن اولين دفعهای نيســت كه من از محصــالن كه فرزندان من هســتند، بدرقه میكنم، شــاید مرتبه پنجم و ششم باشد ولی تاكنون محصالن لشــکری اعزام میداشتيم وحاال خيلی مســرورم كه شاگردان كشوری را روانه میكنيم.» در صبح آن روز، محصــالن اعزامــی كــه همگی تصدیق ششــم متوســطه داشــتند، خود را به صحن وزارت معارف رســاندند و از آنجا، گروه گروه با اتومبيل راهی بندرانزلی(پهلوی آن زمان) شدند كــه از ميــان آنهــا، نامدارترینشــان، مهــدی بــازرگان، كریــم سنجابی، عبدالحسين نوشين، محمد قریب، عبداهلل ریاضی و ســيدعلی شــایگان بودنــد. مقصــد نخســتين آنهــا، پاریس اعــالم شــد و ایــن در زمانــی بود كه حســين عالء؛ وزیــر مختار ایران در آنجا بود و اكثر آنها یا به سراغ حقوق و اقتصاد رفتند یا طب و مهندسی.
وزارت معــارف امــا در ســال 1312 گــزارش داد كــه «طــی ســنوات گذشــته از وضــع قانــون اعــزام محصــل بــه خارجه، 613 نفــر ازًایران به خارجه اعزام داشــته اســت» كــه از ميان آنها «تقریبا 400 نفر از این عده در فرانســه و بقيه در ممالک انگليــس و آلمــان و بلژیــک و ســوئيس و 12 نفــر در امریــکا تحصيل مینمایند...»
ظاهــر امر ایــن گونه نشــان میدهد كــه اكثریــت قریب به اتفــاق محصــالن، در مراجعــت بــه ایــران، صاحب مشــاغل عمده وزارتخانهها و ادارات و با تأســيس دانشــگاه تهران، در این نهاد،شــاغل شــدند. قاطبه آنان، پــس از پایان تحصيل و اخــذ تصدیــق، رنج خدمــت در ایــران را بر راحــت اقامت در اروپــا ترجيــح دادنــد و آمدند تــا در جبــران عقبماندگیها، باری از دوش مردم سرزمينشان بردارند.