خزاِن بیبهار ِجایزههای ادبی
«ایران» دالیل عدم تأثیرگذاری جوایز پرشمار حوزه ادبیات را بررسی میکند
پائیــز فصلِجایزههــای ادبــی در ایران اســت. حاال بار دیگر پاییز از راه رسیده و باید منتظر برگزاری جوایز متعدد ادبی باشــیم؛ پاییزی با درختهای سوگوار و برگهایــی که معلوم نیســت از شــاخه درختهــا میریزند یا به ســر شــاخهها باز میگردند. گشــتی در اخبار فرهنگی نشــان میدهــد کــه در همیــن مهرماه 97 خبرهــا و روایتهــای متعــددی از دســتکم 10 جایــزه ادبــی دولتــی و خصوصی منتشــر شده اســت. از سویی نتایــج اولیــن مرحلــه داوری چهارمین دوره جایــزه خصوصــی شــعر «احمــد شــاملو» اعــام شــده، و از ســوی دیگر، جایــزه ادبی دفتر شــعر جوان موســوم بــه قیصرامینپــور هــم نامزدهایش را معرفی کرده و از آن سو .... همین جایزه ادبی قیصر پس از سالها متوقف بودن طــی یکی – دو ســال اخیــر فعالیتش را مجــدداً از ســر گرفتــه اســت. همچنین جایزه خصوصــی «واو»، رمان متفاوت ســال را معرفــی میکنــد و بافاصلــه فراخــوان پانزدهمیــن دوره این رقابت ادبی منتشــر میشود. دســتاندرکاران جوایــز دولتــی داســتان و شــعر انقاب هــم از ادغــام این دو جایــزه خبر دادند و اعــام کردنــد، ایــن رویــداد ادبــی همزمــان بــا هفته هنر انقاب اســامی در فروردینمــاه ســال ۸9۳1، برگــزار خواهــد شــد ...و اما نکته اینجاســت که هیچیک از این نامهــا و نهادهای ادبی پر رنگ و لعاب و دهها جایزه موضوعی دیگر با گســترههای فعالیت محدودتر ...و توجــه جمــع کثیــری از مــردم و حتــی عاقهمنــدان بــه ایــن حوزههــا را بــر نمیانگیــزد و ظاهــراً داســتان ِ ُپــر آب چشــم جایزههــای ادبــی در ایــران، از همینجا آغاز میشــود؛ همه جایزههایــی کــه در ادوار مختلــف ایــن راه را آمدنــد هماین گونه بودند. جایزه «یلــدا»، «جایزه هوشــنگ گلشــیری»، «جایــزه نویســندگان و منتقــدان مطبوعــات»، «جایــزه کارنامــه» ...و جایزههای ادبی مستقلی که با همت و حمایت بخش خصوصی کارشــان را با ســر و صدا آغاز کردند و چند سالی جد و جهــد کردند و ســرانجام یکــی پس از دیگری رو به افول و خاموشــی گذاشتند و از میــان آن جایزهها تنها، جایزه ادبی مهرگان بــه همت و مدیریــت علیرضا زرگــر توانســته اســت در ایــن دو دهــه کارش را ادامه دهد.
داریوش معمارِنویسنده و بنیانگذار ِ جایــزه ادبــی نیمایوشــیج در پاســخ به گزارشــگرِ «ایــران» دربــاره تــوانِ اندک جایزههــای ادبــی در ایــران و ایــن کــه نمیتواننــد توجه جمع زیــادی از مردم را جلــب و بــا خود همــراه کننــد، گفت: «دالیــل متعددی را میتوان دراین باره برشــمرد که بر ایــن موضوع اثــر دارند. نخســت اینکه ُعمر جوایز ادبی در ایران بســیار کوتــاه اســت. از طرفــی ســرمایه مادی و اجتماعی و رســانهای بزرگی در اختیــار ندارنــد. یــک جایزه ادبــی برای تأثیرگــذاری و تشــویق مخاطبهــای خــود بــرای خریــد آثــار برگزیــده در رقابتهایــش، ضــرورت دارد که جایزه یــا جوایــزش واجــد ارزش مــادی قابــل توجهــی باشــند. از طرفــی دیگــر، مهم اســت آن رویــداد و نهــاد ادبی پشــتوانه اجتماعــی بزرگــی را پشــت ســر خــود ببینــد و همچنیــن از حمایت رســانهای گســتردهای برخوردار باشــد. متأســفانه جایزههای ادبی در ایران این ویژگیها را در اختیار ندارند.»
معمــار میافزاید: «بدتر از همه این اســت که خیلیوقتهــا برگزارکنندگان جایزههــای ادبــی فاقد شــفافیت الزم و استراتژی مشخص هستند و عماً بدل به باند و محفلی میشوند برای اینکه از دوستان و همفکرهایشان تجلیل و این عده را به اصطاح ساپورت کنند.»
ایــن فعــال ادبــی ســال ِ۸۸۳1 نخســتین دوره جایــزه نیمایوشــیج را بنیان گذاشت و تا پایانِ دوره فعالیتش در ســال 1۳91 ســه دوره از ایــن رقابــت ادبی حوزه شعر را برگزار کرد، در آخرین دوره ضمن تجلیلِ از سیمینِ بهبهانی، جایزه این رقابت به محمد مختاری به عنوان شــاعر برگزیده 20 ســالِ گذشــته تعلــق گرفت. امــا جریانهایی بیرون از دستگاه وزارت فرهنگ و ارشاد اسامی به عنوان متولی قانونی عرصه فرهنگ ایــن اقدام را تــاب نیاوردند و بــا اعمالِ فشــار راه را بر ادامه فعالیت این رقابت ادبــی بســتند. ســایه ســنگین نــگاه غیر فرهنگــی و غیــر ادبی بر ســر جایزههای ادبــی فقط بــر این جایزه اثر نگذاشــت، بلکــه کموبیــش دیگر جایزههــای ادبی مســتقل هــم در ایــن دو دهــه بــه انحاء مختلف با همین چالش و چالشهایی مشابه روبهرو بودهاند. فقدانِ نهادهای ادبــی بــا قدمــت زیــاد تأثیــر مخربی بر فضــای عمومــی فرهنــگ و ادبیــات و کتابخوانــی در ایــران برجــای گذاشــته اســت؛ موضوعــی کــه علــی خدایــی، نویســنده و داور و دبیــر جوایــز متعــدد ادبــی نیز بر آن تأکید میکند. این فعال فرهنگی بتازگی به عنوان دبیر نخستین دوره جایزه ادبی محمدعلی جمالزاده فعالیتــش را آغاز کرده اســت؛ جایزهای کــه در زمســتان ۸9۳1 در بخشهــای داســتان کوتــاه و زندگینگارههــای اصفهان برگزار میشود.»
خدایــیُ بــه گزارشــگر «ایــران» میگوید: «عمر کوتاه این رویدادها مانع شــکلگیری بنیانها و نهادهای قدیمی و پایــدار میشــود و عمــاً فرصــت کار اساســی و بلندمــدت و ریشــهدار و مؤثر از فعــاالن فرهنگی گرفته میشــود. اگر نهادهــای ادبی را به مثابــه یک درخت در نظر بگیریم، هرچقدر ریشــه درخت جایزههای ادبی عمیقتر باشد بیشک آن نهــاد بــر و بــار بیشــتری میدهــد.» این عضــو همکار جایزه ادبی هوشــنگ گلشیری و داور رقابتهای ادبی متعدد شــاهد ناکامــی و تعطیلــی چندیــن و چند جایزه بوده اســت و از او میپرسم، بــه اســتمرار جایــزه جمالــزاده اُمیدوار هســتید؟ او میگوید: «مــن هرگز ناامید نمیشــوم و همــواره نامایمــات را بــا امیــد و بردباری تحمل کردم و میکنم. اآلن هــم بهرغــم اینکــه بارهــا شــاهد خــزان جایزههــای ادبــی بــودم، امیدم را از دســت نمیدهــم، تــاش میکنیم جایــزه محمدعلــی جمالــزاده درختی باشــد که ریشــه در اعماق بزند و برگ و بار پرشمار دهد.»
ســاختار، انســجام، اســتراتژی و شــفافیت مؤلفههایی هســتند که شمار زیــادی از جایزههای ادبی ایــران اعم از دولتــی و خصوصــی از آن بیبهرهانــد و فقــدان ایــن مؤلفههــا راه را بــر اعتبــار و تأثیرگــذاری ایــن جایزههــا میبنــدد. موضعی که ســعید طباطبایی نویسنده و فعــال فرهنگی بر آن تأکید میکند. او کــه در بنیانگذاری و اجــرای جایزههای ادبــی «روزی و روزگاری»، «والــس»، «محمــود اســتاد محمــد» و «صلــح و دوستی» مشــارکت جدی داشته است، بــه «ایــران» میگوید:«از نیمــه دهه 70 به این ســو، در این 20 سال شمار زیادی رقابتهای ادبی آمدند و رفتند و مگر دو – سه جایزه ادبی دیگر رقابتها چندان تأثیرگــذار نبودنــد و نقشــی در معرفــی و فــروش آثــار بــه مخاطبهــای هنــر و ادبیات نداشتند. با نگاهی به جایزههای تأثیرگذار از آن جمله رقابت ادبی روزی و روزگاری میبینیــم ایــن رقابت ادبی، نهــادی ســاختارمند و شــفاف اســت و مشــارکت جمعی زیــادی از چهرههای سرشــناس و تأثیرگــذار هنــر و ادبیــات بــه عنــوان اعضــای هیــأت امنــا، هیأت مدیره، هیأت ژوری ...و در سیاستگذاری و برگــزاری آن جلــب کــرده بــود. در جایزههای مهم بینالمللی هم همین اتفاق در شــکل دقیقتــری رخ میدهد. بــه اعتقاد من دلیــل عــدم تأثیرگذاری جوایز ادبی فقدان ســاختار و انســجام و شفافیت اســت و آن جایزههایی هم که واجد این مؤلفههــا و ویژگیها بودند به تیر غیب گرفتار شدند.»
حــال بایــد منتظــر مانــد و دیــد این خــزان جوایــز ادبــی متعــدد اما کــم اثر همچنان ادامه خواهد داشت یا با تغییر فصــل به مســیر واقعی خــود بازخواهد گشت؟