دوران طالیی ادبیات مقاومت

ارزیابی فراز وفرود ادبیات دفاع مقدس در گفت و گو با دکتر محمدرضا سنگری

بسیاری از آثار شــاخص ادبی دفاع مقدس، پس از پایان جنگ نوشته شدند. در این میان نویســندگانی که برخوردار از تجربه مســتقیم حضور در جنگ و همنفســی با رزمندگان و زیســت در فضای جبههها بودند با تالش برای آموختن فنون نویسندگی، قلم به دست گرفتند و پس از مدتها چالش با قلم و کاغذ آثار فاخری در ادبیات دفاع مقدس آفریدند. دکتر محمدرضا ســنگری ازجمله نویســندگان پرکاری اســت که در طول سه دهه گذشته کتابهای بســیاری را به بازار نشــر روانه کرده اســت. برخی از کتابهای ایشــان را بهدلیل چاپهایمجددمیتواندردستهآثاردیدهشدهدرحوزهادبیاتدفاعمقدسبدانیم.این نویسنده،محققوعاشوراپژوهدرموضوعاتدفاعمقدس،تربیتدینی،روانشناسی،نقد ادبی و شعر و نثر کتابهای متنوع و ارزندهای دارد. از جمله آنها میتوان به «سوگ سرخ»، «ســیب و عطش»، «چهل روز عاشــقانه»، «پیوند دو فرهنگ: عاشــورا و دفاع مقدس»، «نقد و بررســی ادبیات منظوم دفاع مقدس» نام برد. سنگری، همچنین سخنرانی است که در هنگام ســخنوری مخاطب را تحت تأثیر خود قرار میدهد. شــناخت تکنیکهای سخنوریواستفادهدرستوبموقعآنهادرهنگامسخنرانیباعثشدهاستکهازبرترین سخنرانان کشور بهشــمار آید. فعالیتهای او به اینجا ختم نمیشود، از دیگر حیطههای فعالیت سنگری تحقیق درباب موضوع نقد است. پژوهش در حوزه نقد ادبی با توجه به رشتهتحصیلیونوشتنکتابهایمتعددتحلیلونقد،خصوصاًدرحیطهادبیاتآیینیاز جمله فعالیتهای دیگر اوست. در حال حاضر سنگری مدیریت گروه ادبیات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی را برعهده دارد. آنچه در ادامه میآید مشروح گپوگفت کوتاه مابادکترمحمدرضاسنگریدربارهآثارحوزهدفاعمقدساست.

■ به نظر شما نسبت ادبیات دفاع مقدس با ادبیات آیینی چیست؟

پیوندهای مســتحکمی میان ادبیات دفــاع مقــدس و ادبیــات آیینــی وجــود دارد. واقعیــت ایــن اســت کــه بعــد از انقــاب اســامی، احساســات شــورانگیز مذهبــی در تــار و پــود ادبیــات مــا تنیده شــد و رفتهرفتــه بــر پختگــی و قــوت آن افزوده گشت. البته این رویکرد در بخش شــعر پررنگتــر اســت، چــرا کــه اغلــب سرودههای موفق شاعران ما در توصیف صحنههای نبرد هشــت ســاله و پایداری ما در برابر بیگانگان، از اندیشه و حماسه بــزرگ عاشــورا تأثیر مســتقیم پذیرفت، شــعرهایی که در ظاهر با عاشورا مرتبط نبودنــد، امــا وامــدار اندیشــه عاشــورایی شــدند و همین نکته عامل پیوند بیشــتر

مخاطبــان با این آثار شــد. وقــوع انقاب اســامی در ســال 1357 و آغــاز جنــگ تحمیلــی از ســوی رژیــم بعثــی عــراق علیه جمهوری اســامی در ســال 1359 بار دیگر نهضت عاشــورای حسینی را در یادها تداعی کرد که متعاقب آن ادبیات ویــژه ایــن دوره هــم متناســب بــا حال و هوای این ایام توسط نویسندگان متعهد خلق شد. ■ این جریان در آثار قبل از شــروع جنگ تحمیلی یا انقالب وجود نداشت؟

قبــل از انقــاب هم عاشــورا بهعنوان یک پدیده و مفهوم ریشــهدار و بهعنوان مظهر ظلمســتیزی مطرح بــود اما پس از پیــروزی انقاب اســامی، این جریان، در ادبیــات و هنــر مــا شــکلی گســترده و فراگیــر به خود گرفت و آثــار متعددی با این پــس زمینه تولید شــدند. ماه محرم در جبهههــا برای رزمندگان تنها یک ماه نبود و عاشــورا یک روز نبود، کربا در یک وســعتی به اندازه مکان تمام جبهههای ایران و بازه زمانی هشــت ساله گسترش پیــدا کــرده بــود. در هشــت ســال جنــگ تحمیلــی بحث نهضت عاشــورایی امام حســین(ع) مطــرح بــود. رزمندگانی که در جبهههــا و در زمــان دفــاع مقــدس جنگیدند درسشــان را از ساالر شهیدان آموختــه و در مکتــب ایــن امــام همــام بــزرگ شــده بودنــد. ســربندهای یــا حســین(ع) در بین رزمندگان از قداست خاصــی برخــوردار بود و تمــام بچههای دوران جنــگ بــه نوعــی خــود را منتقــم خــون سیدالشــهدا(ع) و مادرشــان حضرت زهرا(س) میدانستند. ■ باتوجه به اینکه شــما اکثر آثــار تولیدی این حــوزه را مطالعــه و بررســی کردهاید، ارزیابی شــما از لحاظ کمی وکیفی ادبیات دفاع مقدس امروز چیست؟

همه ما تاش میکنیم تا حماسهها و ایثارگریهایی را که شهدا در هشت سال دفاع مقــدس خلق کردند میــراثداری و آن ارزشهــا را حفــظ کنیــم و بــه آینــدگان انتقــال دهیم. در اینکــه در این حــوزه بایــد تاش بیشــتری شــود شــکی نیســت امــا در چنــد ســال اخیــر کارهای خوبــی صــورت گرفته اســت. بســیاری از کتابهای ارزشمند داستانی یا پژوهشی بــا موضــوع جنــگ و دفاع مقــدس مثل «پویــه پایــداری» اثــر جدیــد علیرضــا کمــری، «دربــاره مانایــی و میرایــی» اثر احمد شاکری، «زندان الرشید» خاطرات ســردار علیاصغــر گرجــیزاده، کتــاب «ســرباز کوچــک امام» روایــت خاطرات آزاده مهدی طحانیان و «زندان موصل» خاطــرات علیاصغــر ربــاط جــزی جزو آثاری اســت که خواندنشــان را پیشــنهاد میکنــم. اما واقعیت این اســت که هنوز اثر مناســبی که شــعر و ادبیات داستانی دفــاع مقــدس را بخوبــی تحلیــل کــرده باشــد صورت نگرفته است. در حقیقت ما حوزههایی داریم که نیازمند این است که اتفاق بیشتری در آنها بیفتد. ■ ضرورت توجه بــه ادبیات دفاع مقدس تا چه حد جدی میدانید؟

بایــد در حــوزه دفــاع مقــدس کاری صــورت گیرد کــه در محیطهــای علمی مثل دانشــگاه پذیرفته شود و بتوان مثل یــک منبع درســی و کتــاب مرجــع از آن بهره گرفت. متأسفانه در این زمینه هنوز کار درخــوری صــورت نگرفتــه اســت. در سال گذشته حوزههای ادبیات داستانی، زندگینامه داستانی و شعر پایداری بیشتر مورد تأمل نویسندگان بود. در مجموعه ادبیــات انقــاب اســامی کــه ادبیــات داستانی دفاع مقدس یکی از شاخههای آن اســت، ســه گونه ژانــر وجــود دارد که از دیگــر گونههــای هفدهگانــه ادبیــات انقاب مؤثرتر بودهاند، اول حوزه شــعر؛ با شــاخهها و گونههــای مختلف بوده که بیشترین تولید را داشته است. دوم حوزه خاطــره؛ کــه از 0۲ هــزار کتــاب تولیــدی، حدود پنــج هزار خاطــره وجــود دارد که بیشتر از شعر نیز با اقبال عمومی روبهرو شده است. ■ چشماندازراچطورمیبینید؟

منظرهــای گوناگونــی در ادبیــات داســتانی بــاز شــده اســت. کســانی بــا اندوختههــای پیشــین بــه ســراغ دفــاع مقــدس آمدهاند. نســل پیشــینی که به گفتمان انقاب اســامی باورمند بوده و نمونه آنها را میتوان روی جلد کتابها دیــد. نــگاه واقعبینانه، حقیقــت مدار و وفــاداری به گفتمان انقاب اســامی از ویژگی نویســندگان نســل اول بود. البته کســان دیگــری نیــز در این حــوزه وجود دارنــد کــه زاویــه دیدشــان بــه انقــاب اســامی و دفــاع مقــدس کامــاً منفــی بوده است. ■ آقای ســنگری با توجه به این که در ایام مــاه محرم و صفر قــرار داریــم و فعالیت شــما در حیطه ادبیات آیینی، این روزها را چطورمیگذرانید؟

بلــه، باتوجــه به اینکــه در ایــام محرم و صفــر هســتیم طبــق روال ســالهای گذشــته بیشــتر وقتم در ســفر برای انجام ســخنرانیها میگــذرد. اما اگــر بخواهم از دلمشــغولیهای دیگرم بگویم، ما ســال گذشــته همایــش و نشســتهایی در باب نقــد داســتانهای حــوزه دفــاع مقــدس برگزار کردیم که نشســتهای موفقی بود و بازتاب بســیار خوبی هم داشت. در واقع ما ســعی کردیــم آثار برجســته داســتانی را کــه در محافــل ادبــی مطرح هســتند با حضــور خــود نویســندگان نقــد و بررســی کنیم. این نشســتها، نشستهای بسیار موفقی بود هم از ظرفیتهای پژوهشگاه و هم از ظرفیتهای بیرونی اســتفاده شد و خوشــبختانه نه تنها انعکاس در بیرون، بلکه به گمان من در روند و فرآیند جریان داستاننویســی ادبیــات داســتانی دفــاع مقــدس نیز مؤثــر بوده اســت. کار دیگری را کــه مــا از ســال جدیــد شــروع کردیم در استمرار و ادامه کاری است که پیش از این داشــتیم و آن هم شــناخت ادبیــات دهه شصت است چون از نظر من این ادبیات، ادبیاتی مظلوم است. ما دوران شکوفایی ادبیــات انقــاب را بایــد در دهــه شــصت بدانیم چون ایــن دهه پرحادثهترین دهه انقاب اسامی اســت. جنگ در این دوره اتفاق افتاد، رحلت حضــرت امام(ره) در اواخــر این دهه بــود، پذیــرش قطعنامه، درگیریمنافقین،شهادتشخصیتهای بزرگ ما و انفجارهای مختلف و همچنین تولــد چهرههــای بــزرگ ادبیــات انقاب همگــی در ایــن دهــه بــود. منظــورم از تولــد، هــم تولد آثــار اســت و هــم والدت شــخصیتهای ادبی ما در دهه شــصت، تاکنون بیش از 10 جلســه برگزار و چندین اثــر ارزشــمند را از دهــه شــصت تبییــن، تحلیــل و بررســی کردهایم کــه این تبیین و بررســی آثــار ادامه خواهد داشــت و من امیدوارم که در ســال7931 حدود شصت اثــر را مــورد تبییــن، تحلیل و بررســی قرار دهیم و در نهایــت در پایان ما تصویری از ادبیات دهه شــصت ارائه خواهیم کرد که به نوعی تصویر ادبیات انقابی ماست.