معمار خوشنام تاریخ نگاری مدرن

میرزا حســـن خـــان مشـــیرالدوله پیرنیا متولـــد ۱۵۲۱ در تبریـــز، از رجال نامی اواخر دوران قاجاریه اســـت. سیاســـتمدار، حقوقـــدان و تاریخنـــگار ایرانـــی، فرزند میـــرزا نصراهلل خان مشـــیرالدوله اولیـــن صدراعظم بعـــد از انقاب مشـــروطه ایران اســـت. وی در دوران جوانی برای تحصیل به روســـیه رفت و پس از کســـب درجات علمی، در ســـفارت ایران مشغول به کار شد. پس از چند ســـال از طرف پدرش که در آن دوران وزیر امور خارجـــه بود به ایـــران فراخوانده شـــد. او پس از بازگشت به فکر تأسیس مدرســـه علوم سیاسی افتاد و بـــا افتتاح این مدرســـه باعث رشـــد و ترقی فرزندان ایران زمین شـــد. وی با آغاز جنبش مشروطه خواهی بـــه این جنبـــش پیوســـت و در تدوین نظامنامه انتخاباتی نقشـــی به ســـزا داشت. مشـــیرالدوله در دولتهای مختلف عهدهدار منصب وزارت بوده و همچنین چهارکابینه به ریاســـت او تشـــکیل شـــده است مشـــیرالدوله تا زمانی که در سیاســـت حضور داشت تعامات مناسبی با دول قدرتمند آن دوران مانند انگلیس، آلمان و روســـیه برقرار کرد و هیچگاه کاماً به طرف هیچکدام از این کشورها متمایل نشد. مشـــیرالدوله در سال ۵۰۳۱ هجری شمسی از سیاست کناره گرفت و به تحقیق و تألیف در تاریخ ایران باستان مشـــغول شد و توانست آثار بسیار ارزشـــمندی را به یادگار بگذارد ایشان از معدود رجال دوره اواخر قاجار و پهلوی اول بود که دوســـت و دشـــمن از او به نیکی یاد کردهاند. میرزا حسن خان مشیرالدوله در تمامی مشاغل پاک زیســـت و غبار تهمت و افترایی بر دامانش ننشســـت او بـــا اینکه در زندگی از نظر مالی بســـیار تأمین بود ولی همیشـــه افراد فقیر و محروم جامعه را هم در نظر داشـــت. سندی در این رابطه است که بسیار گویای حسن توجه مشیرالدوله به افراد جامعهاش است. متن ســـند نمـــره 4۸ – ۳۲ خرداد 4۰۳۱خبر از کمیســـیون بودجه مجلس مقدس شـــورای ملی دوره پنجم تقنینیه با مقدمـــه که در راپرت نمره ۵7 راجـــع به مســـتمری آقایان پیرنیا به عرض رســـید مواد ذیل را کـــه ثانیاً در کمیسیون تصویب شده تنظیم و تقدیم میکند. مــــاده اول - وزارت مالیه مجاز اســــت مبلغ چهار هزار و دویســــت و بیســــت و شش تومان مســــتمری آقایان آقا میرزا حســــن خان پیرنیا و آقامیرزا حسین خان پیرنیا و آقا میرزا ابوالحسن خان پیرنیا را به ضمیمه مبلغ ششصد تومان مصرف روشنایی مدرسه اسامی یزد از اول فروردین 4۰۳۱ ضبط کند. مـــاه دوم – وزارت مالیـــه مجـــاز اســـت مبلغ یکهـــزار و نهصد و شـــصت و هشـــت تومان و نیم از محل اعتبار شهریه و مستمریات و روشنایی مدرسه اســـامیه یزد را عاوه بـــر بودجه کل وزارت معـــارف از اول فروردین 4۰۳۱ برای مصارف مدارس ملی یزد، نائین به شـــرح ذیل حسب الحواله وزارت معارف پرداخت کند. کمک خرج مدرسه تدین یزد: ۰6۳ تومان کمک خرج مدرسه عامیه ده مشیری: ۰6۳ تومان کمک خرج مدرسه سعادت رضوی: ۲7۱ تومان کمک خرج مدرسه اسام یزد: ۰۲۱ تومان کمک خرج مدرسه اردکان: ۰۰۳ تومان کمک خرج مدرسه ذکور نائین: ۰4۲ تومان بنا و تأسیس مدرسه انار نائین: 6۱4 تومان جمع کل : ۸69۱ تومان مخبر کمیســـیون بودجه فاطمی تاریخ طبع ۳۲ خرداد (۱) 4۰۳۱ این سند بخوبی نشان میدهد که مشیرالدوله بخشی از مستمری خود را به مدارس یزد و نائین اختصاص داده و به مســـائل آموزشـــی این مناطـــق کـــه بســـیار محروم بودهاند، کمک کرده است. احمد سعیدی در خاطرهای از مشیرالدوله اخاق واالی او را این گونه شرح میدهد «شـــبی در منـــزل مرحـــوم پیرنیـــا در ضمـــن صحبـــت بـــا مـــن فرمودنـــد فانـــی میخواهم از شما تقاضایی بکنـــم و خیلـــی میـــل دارم آن را بپذیریـــد و مرا ممنون ســـازید. چنـــدی قبل شـــما ســـفری از یکـــی از اســـتادان فارسی برایم خواندید که از مضمون آن خوشـــم آمد و میل دارم هردو به آن عمل کنیم و آن دو بیت این بود. بگیتی دو کس را اگر دیدی/ به گرد سر هر دو گردیدمی یکی آنکه گوید بد من به من/ دگرآنکه پرسد بد خویشتن و مرحوم پیرنیا اضافه کرد میل دارم شما مرا انتقاد وعیب هایم را در زندگی اجتماعی و سیاسی با صراحت کامل بیان کنید تا خود را اصاح کنم. به ایشان عرض کردم چون شما را دوست دارم ونظر به خدمات سیاسی و اجتماعی که در موقع زمامداری به کشــــور خودمان فرموده اید احترام میگذارم. سعیدی اضافــــه میکند ایشــــان بســــیار اصرار کردند من ناچار شــــدم بگویــــم و گفتم: بســــیاری از هموطنان شــــما را به اصطاح محافظــــه کار میدانند و میگویند در امور کشــــوری شــــجاعت سیاســــی ندارید و ماحظــــه نمیکنید .... »(۲)این خاطره بیانگر این مســــأله است که مشــــیرالدوله از انتقادهایی که به او میشد دلگیر و ناراحت نمیشــــد بلکه این مسأله را باعث پیشرفت خود میدانست. در مجموع میتوان گفت میرزا حسن خان مشیرالدوله مردی اخاقگرا چه در سیاســــت و چه در حوزه فرهنگ بود او از معدودترین رجال دوره قاجاریه است که هم مردم و هم دستگاه حکومتی از او به نیکی یاد میکنند. (۳) پیرنیا یکی از مهمترین نویســـندگان کتب درســـی و یکـــی از تأثیرگذارترین افراد در تأســـیس مدارس جدید در ایران اواخر دوره قاجاری بود. بیتردید در حوزه پژوهشـــی تاریخ نـــگاری ایران می توان پیرنیـــا را پدر تاریخ نگاری مدرن ایرانی دانســـت. تا پیش از انتشـــار کتاب ســـه جلـــدی «تاریخ ایران باستان»، توسط وی، هیچ یک از مورخین ایرانی نتوانسته بودند تا با پیروی از شـــیوههای نوین تاریخ نـــگاری آکادمیک، اثری قابل توجه و برجســـته را بیافرینند. مرحوم باستانی پاریزی درباره اهمیت کتاب تاریخ ایران باستان و جایـــگاه پیرنیا چنین مینویســـد: «باید بگوییم که حق مرحـــوم پیرنیا از جهت ایران باستان بر ملت ایران هم شأن حق فردوسی و شاهنامه است.» پیرنیا، در 9۲ آبان 4۱۳۱ پس از چند سال بیماری چهره در نقاب خاک کشید و در آرامگاه خانوادگی در امامزاده صالح تجریش به خاک سپرده شد.