ارزش پول ملی و توسعه صنعتی
چرا صنعت ایران بالنده نیست؟
حــال صنعــت در ایرانخوبنیست. کارگاههای بسیاری نیمــه تعطیــل یــا تعطیــل شــدهاند. ســــــال هـــــــاست کـــــه شکـــوفـایی و بـــــالــــنــدگــــی در صنعت مشــاهده نمیشــود. بــا وجــود تأکیــد مســئوالن بــر اهمیــت تولیــد و حمایــت از آن، ایــن وضعیــت چند دهه اســت کــه بر صنعت ایــران حاکــم اســت. بــدون بالندگــی و شکوفایی صنعت اقتصاد ایران پیشرفت نخواهد کــرد. علت این بیمــاری ادامهدار چیست؟
ریشههایاینبیماریمیتواندمتعدد باشد.فضایکسبوکارنامناسب،ضعف در مدیریت روابــط بینالملل، ضعف در نظام اداری و تصمیمگیری و دخالتهای نامناسب دولت در اقتصاد از جمله دالیل ممکن برای این ضعف است.
در این یادداشــت یکــی از دخالتهای نامناســب دولــت در حــوزه مدیریت نرخ ارز کــه موجــب زمینگیــر شــدن صنعت و حال بد صنعت میشود مورد بررسی قرار میگیرد.
در چند دهه گذشــته، شــاید از دهه 50 شمســی، نرخ ارز یک تابو بوده است. برای مدیرانارشدسیاسیافزایشنرخارزمانند یک مسأله ناموسی در اقتصاد تلقی شده اســت. آنها پیوســته میخواســتهاند به هر قیمت، با وجود آنکه ریشههای تغییر نرخ ارز ایجاب کند که نرخ ارز باید افزایش یابد، نــرخ ارز را ثابت نگه دارند. در واقع همواره مدیران ارشــد حکومت به جای پرداختن به ریشــهها و علل افزایش نرخ ارز و کنترل ریشــهها به معلول که همان نرخ ارز است پرداختهاند.
نرخ ارز معــرف قدرت خرید پول ملی در تعامــل بــا قــدرت خرید پــول خارجی اســت. قــدرت خرید پــول با تــورم کاهش مییابد. تــورم داخلــی قــدرت خرید پول ملــی را کاهــش میدهــد و تــورم خارجی قــدرت پــول خارجــی را. همانطــور که در شکل ۱ نشان داده شده است تورم داخلی بــا تقاضا برای خریــد کاال و خدمات از یک طرف و عرضه کاال و خدمات از طرف دیگر تعیین میشود. عرضه کاال با عرضه کاالی خارجیوتولیددرواحدهایتولیدیداخل تعیین میشــود. اگر رشــد تقاضا بر رشــد عرضه پیشــی بگیــرد، قیمتهــا افزایش مییابــد و تــورم داخلی به وجــود میآید. اما تقاضا برای خرید کاال و خدمات توسط مقــدار نقدینگــی (یعنــی جمع پــول نقد و ســپردههای بانکــی) موجــود در اقتصاد و ســرعت گــردش آن نقدینگــی تعییــن میشود.
اگر نقدینگی به گردش در نیاید و روانه بازاربرایخریدنشود،تقاضاییبرایخرید کاال و خدمات وجود نخواهد داشت. برای هر مقدار نقدینگی هر چه سرعت گردش پــول افزایش یابد، تقاضا برای خرید کاال و خدماتنیزبیشترمیشود.
در چند ســال گذشــته، طی ســالهای 2٩ تــا 6٩، ســرعت گــردش نقدینگــی بــا پرداخت ســود بانکی بیش از 20 درصد به ســپردههای بانکی رو به کاهش بود. علت اصلــی پرداخت ســود زیــاد نیــز عملکرد ناپایــدار و غیرقانونــی مؤسســات مالــی غیرمجاز بــود. ولــی پرداخت ســود مزبور به ســپردهها افزوده و موجب رشد نمایی ســپردهها در نتیجــه نقدینگی شــد. رشــد سرسامآورنقدینگیزمینهشروعیکتورم لجام گســیخته را فراهــم آورد. وقتی تورم داخلی بیشتر از تورم خارجی باشد، ارزش پول داخلی نســبت به پول خارجی بیشتر کاهشمییابدولذانرخواقعیارزافزایش مییابد(شکل۱).
از آنجا کــه ثبات نرخ ارز یــک تابو بوده است همواره دولتها تا آنجا که میتوانند با اتــکا به درآمد حاصــل از صادرات نفت سعی داشتهاند با تزریق ارز به بازار مانع از افزایش نرخ ارز شوند و به ظاهر قدرت پول ملیراحفظکنند.
عرضــه کاال و خدمــات نیز بــا تولید در واحدهای تولیدی کشور و واردات کاالهای خارجیبهدستمیآید،(شکل2)
عرضه کاالی خارجی در نتیجه واردات محصوالت خارجی از یک طرف و قاچاق کاالی خارجــی بــه داخــل از طــرف دیگــر افزایــش مییابــد. عرضــه کاالی خارجــی از یــک طرف عرضــه کاال در داخــل را زیاد میکند و از طرف دیگر با تنگ کردن میدان بهکاالیداخلیتولیددرواحدهایتولیدی را کاهش میهد. (شکل )2
واردات کاالی خارجــی و همچنیــن قاچــاق کاالی خارجــی به داخل بســتگی بــه تفاوت نرخ واقعی ارز و نرخ رســمی ارز دارد (شــکل ۳). نرخ واقعــی در خود تورم داخلی نسبت به تورم خارجی را منعکس میکنــد. وقتی تورم داخلی بیشــتر از تورم خارجی اســت از یک طرف نرخ واقعی ارز افزایــش مییابد و از طــرف دیگر کاالهای تولیــد داخل که با تورم بیشــتر هزینهها در داخــل تولیــد میشــوند وقتــی میتوانند بــا کاالی خارجــی رقابــت کننــد کــه کاالی خارجی با ارز به نرخ واقعی وارد شود. ولی اگــر سیاســتهای ارزی نــرخ رســمی ارز را پایینتر از نرخ واقعــی آن نگه دارد، کاالی خارجــی ارزانتــر از کاالی ایرانــی در داخــل عرضه میشــود و در نتیجه کاالی ایرانی را از میدان خارج میکند. همچنین بهدلیل قیمــت کمتــر کاالی خارجــی و تقاضــای داخلــی بــرای خریــد آن، قاچــاق کاالی خارجی به داخل هم زیاد میشود.
بدیــن ترتیب با پایین نگه داشــتن نرخ رســمی ارز از نرخ واقعی آن و وجود تفاوت بیــن نــرخ رســمی و نــرخ واقعــی، واردات محصوالت خارجــی و نیز قاچاق آن کاالها زیاد میشــود و عرضــه کاال در داخل بر پایه کاالهای خارجی زیاد میشــود تا از افزایش بیشــتر تــورم جلوگیــری کنــد و در ضمــن تولیــد کاالی داخلی را از میــدان خارج کند. همانطــوری که در ســالهای اخیر مشــاهد میشــد درحالی که وفور کاالهــای خارجی در بازار ایران به خوبی دیده میشد بتدریج کاالهای تولید داخل نظیر کفش و پوشاک و وســایل خانگی از بازار جمع شدند. در واقع با کنترل نرخ ارز دو ساز و کار فعال میشوند، یکی برای تخریب تولیــد داخل با واردات و دوم کنتــرل تورم بــا افزایــش عرضه کاالی خارجی، (شکلهای ۳ و .)4
پایین نگه داشــتن نرخ ارز در ســطحی کمتر از نرخ واقعی آن دو ساز و کار مخرب دیگــر را نیز فعال میکند (شــکل .)5 یکی آنکــه صــادرات کاالی داخلــی را محــدود میکند. وقتی نرخ رســمی ارز کمتر از نرخ واقعــی آن اســت، کاالی ایرانی کــه با نرخ رســمی صــادر میشــود در خــارج گرانتــر از کاالی خارجــی اســت و تــوان رقابــت نــدارد و لــذا صــادرات لطمــه میخــورد. کاهــش صــادرات به تولیــد داخلی ضربه میزنــد و تولید داخــل را کاهش میدهد. کاهــش تولید داخــل از یک طــرف انگیزه سرمایهگذاری جدید را کاهش میدهد و از طرف دیگر اشــتغال در واحدهای تولیدی را کاهــش میدهــد. وقتی نرخ رســمی ارز پایینتــر از نــرخ واقعــی آن باشــد، انگیزه خروج ســرمایه با نــرخ رســمی را افزایش میدهــد زیــرا ســرمایهداران از یک طرف میتواننــد با خروج ســرمایه خود از کشــور امکاناتی با ارزش بیشــتر از معادل دارایی خــود در داخل کشــور بهدســت آورنــد و از طــرف دیگر شــرایط تولیــد در داخل برای سرمایهگذاری جذاب نیســت و لذا خروج سرمایه منطقیتر به نظر میرسد. خروج سرمایه از کشور و در نتیجه سرمایهگذاری در کشــور را کاهــش میدهــد. کاهــش ســرمایهگذاری بــه خاطــر خروج ســرمایه از یــک طــرف و وضــع نامناســب تولید در داخــل از طــرف دیگــر موجــب میشــود اشــتغالی کــه بــا ســرمایهگذاری میتواند ایجــاد شــود کاهــش یابــد. بنابرایــن یــک ساز و کار مخرب دیگر که نرخ رسمی ارز را کمترازنرخواقعیمیکندخروجسرمایهو کاهشسرمایهگذاریدرکشوراست.
تفــاوت نــرخ واقعــی با نــرخ رســمی ارز بهدلیل دیگری هم موجب خروج ســرمایه میشــود. صاحبان ســرمایه، وقتی مشاهده میکننــد که نــرخ رســمی از نرخ واقعــی ارز کمتــر اســت، تشــخیص میدهنــد کــه این وضعیــت قابــل ادامه نیســت. لــذا اعتماد به اقتصــاد در آنها کم میشــود (شــکل .)6 کاهش اعتمــاد به اقتصاد و تفــاوت نرخ ارز رســمی و واقعــی موجــب خروج ســرمایه و کاهش ســرمایهگذاری در اقتصاد میشــود، خــروج ســرمایه و کاهــش ســرمایهگذاری و کاهــش صــادرات از طرف دیگر به توســعه تولیــد داخلی لطمــه وارد ســاخته و عرضه کاالی داخلــی را کاهــش میدهــد، کاهــش عرضــه کاالی داخلی موجــب افزایش تورم شــده و قیمــت واقعــی ارز را بــاال میبــرد و در نهایــت چرخــه مخرب خروج ســرمایه و رکــود تولیــد را فعــال میکند (شــکل .)6 در ســالهای 2٩ تــا 5٩ همــواره به طور ســاالنه ســرمایهگذاری در صنایع و معــادن کاهش داشته است. یک ســیکل مخرب دیگر هم موجــب تخریب واحدهــای تولیدی داخل میشود.وقتیبهعلتتفاوتنرخواقعیبا نرخ رسمی ارز واردات و قاچاق محصوالت خارجــی افزایش مییابد و با قیمت ارزانتر از تولیــد داخــل عرضــه میشــود، تولید در واحدهای تولیدی داخل کاهش مییابد. با کاهش تولیــد در واحدهــای تولیدی داخل کشور واردات و قاچاق محصوالت افزایش مییابــد. در مجمــوع تابوی حفــظ ارزش پــول ملی بــا تمرکــز روی نــرخ ارز به جای تمرکــز بــرای اصــالح ریشــههای کاهــش ارزش پول ملی، با دخالتهای نامناسب دولت، موجب فعال شــدن چندین ســاز و کار مخــرب میشــود. این ســاز و کارهای مخرببهتولیدداخلیلطمهمیزند،فرار سرمایه را افزایش میدهد، سرمایهگذاری را کاهــش میدهــد و بــا ایجــاد رکــود در واحدهای تولیدی و کاهش سرمایهگذاری بــه اشــتغال در کشــور آســیب میزنــد. فعالیــت همیــن ســاز و کارهــای مخــرب یکی از عوامل اصلی نابودی صنایع نظیر صنایع کفش، پوشــاک، نســاجی، وســایل خانگی و حتی قطعهســازی در ایران شده است.طیسالهایگذشتهشاهدبودهایم کــه بازارهای ایــران مملو از انواع و اقســام کاالهایخارجی(حتیگفتهمیشودسنگ قبر!) شــد و کاالهای تولید داخــل را از بازار خارج کرد. حتی تعدادی از قطعهســازان خــودرو، قطعــات را کــه در چیــن تولیــد میشــد میآوردنــد و به نــام قطعه تولید ایران تحویل خودروسازان میدادند! همه این صنایع که باید پیشتاز حرکت صنعتی شدنکشورباشندبهنابودیکشاندهشدند. فعالیت همین ساز و کارهای مخرب یکی از عوامل مهم هســتند که موجب بیماری و حال بــد صنعت ایران شــدهاند. البته با فعال شــدن ســاز و کارهای مخــرب مزبور نیاز به تزریق ارز روزافزون میشــود. وقتی دولــت قــادر نباشــد ارز الزم را تزریق کند، یک جهــش در قیمت ارز اتفــاق میافتد. کشــور جهــش در قیمــت ارز را در زمــان همه ریاســت جمهوریهای بعد از جنگ تحمیلیتجربهکردهاست،درزمانآقایان هاشمی،خاتمی،احمدینژادوروحانی.
قیمــت ارز که دیگــر نمیتوانســت در سطح قیمت رسمی نگه داشته شود دچار جهش شــد. جهش یکبــاره نــرخ ارز خود مصائبیایجادمیکندومدتیاقتصادرادر نابسامانی فرو میبرد که موجب میشود نــرخ ارز حتــی از قیمــت واقعــی آن برای مدتی بیشتر میشود و عدم اطمینان را در اقتصــاد دامان میزند. بعد از جهش نرخ ارز و افزایــش بیــش از حد تعادلی قیمت ارز، قیمــت ارز کاهش مییابد و به تعادل جدیــدی میرســد کــه ممکن اســت چند برابــر قیمــت آن در قبل از جهش باشــد، آنچنان که در سالهای ۱٩ و 2٩ قیمت دالر به 4500 تومان یا بیشــتر رسید و سپس به حدود ۳600 برگشــت که حدود ســه برابر قیمــت قبــل از جهش بــود و در ســال 7٩ قیمت دالر به ٩۱ هزار تومان رسید و اکنون روبه کاهش تا یک تعادل جدید اســت که ممکن اســت حدود ســه برابــر قیمت آن قبل از جهش باشد.
متأسفانه آنچه مرتب تکرار شده است و بیم آن میرود که مجدداً تکرار شــود آن اســت که بــا اســتقرار قیمت ارز در ســطح تعادلــی جدیــد، مجدداً تالش مســئوالن در حفظ قیمت در آن ســطح شــروع شود بدون آنکــه به ریشــههای افزایش قیمت کــه افزایــش نقدینگــی و عدم رشــد کافی تولید است بپردازند. در نتیجه زمینه برای زمینگیــر کــردن صنعــت و جهش مجدد بعد از چند سال آماده میشود، آنچنانکه از دهــه 50 شمســی بــه این ســو هــر چند ســال یکبار جهشی در نرخ ارز اتفاق افتاده است. در خاتمه اگرچه مدیریت نامناسب نرخ ارز با فعال کردن ســاز و کارهای مزبور یکــی از عوامــل مهــم و تعیینکننــده در ایجاد بیماری در صنعت ایران است ولی برای شکوفایی صنعتی عالوه بر مدیریت درســت نــرخ ارز در حوالــی قیمتهــای تعادلی، نیــاز به اقدامات و سیاســتهای دیگر هم میباشد. کاهش مقررات دست و پاگیر دولتی، جلوگیری از دادن امتیازات ویــژه کــه توســط دولــت تخصیــص یابد، مدیریــت روابــط خارجــی بــرای توســعه تعامالت سازنده اقتصادی، کاهش حجم دولــت و ارتقــای کیفیت توان کارشناســی دولت و بهبود فضای کسب و کار نیز برای ایجاد و تســریع شــکوفایی صنعتــی ایران الزم است.