با فساد چه کنیم

اساتید دانشگاه راهکارهای علمی خود را مطرح کردند

روز گذشته در همایش «مبارزه با فساد در ایران؛ نظاممند یا موردی؟» که در دانشــکده مدیریت دانشــگاه تهران برگزار شد، سرآمدان مدیریت، جامعهشناســی و اقتصــاد کشــور، زیــر و بــاالی فســاد در ایــران را بررســی کردند. ایــن همایش سه نشست مجزا داشت و 15 سخنران. بنابراین طبیعی است که موضوعی درباره فساد نمانده باشد که درباره آن بحث نشده باشد. فی المثل عبــداهلل توکلی، مبــارزه با فســاد در پرتو قرآن را تشــریح کرد، حســن عابدی جعفری از رسالت نهــاد علــم در مبــارزه بــا فســاد گفــت، ابراهیم حاجیانــی، چیســتی و ضــرورت اراده سیاســی در مبارزه با فســاد را تبیین کــرد، حمید بهلولی گفت که اگر حوزه عمومی فربه باشد و رسانهها آزاد، مبــارزه بــا فســاد بهینــه خواهد بــود، علی ربیعی درباره روشهای کارآمدســازی مبارزه با فســاد در ایــران گفت، محمد فاضلــی گفت که در ایــران هنوز ســنجهها و شــاخصهای مبارزه بــا فســاد نداریــم و داوود حســینی هاشــمزاده هــم ویژگیهــای سیســتماتیک بودن فســاد در ایــران را تشــریح کرد. حســین راغفر در نســبت نئولیبرالیسم و فساد سخن گفت. این همایش به همت هسته پژوهشی مطالعات ســامت اداری و مبــارزه بــا فســاد برگزار شــد و برگزارکننــدگان وعده دادند که بــزودی اعامیه موجودیــت یــک نهــاد مبــارزه با فســاد منتشــر خواهد شــد که بــا فراخوان و حضــور چهرههای دانشگاهی تشکیل میشود.

■ فساد در منطق قرآن عبداهلل توکلی در ســخنرانی خود به این ســؤال پاســخ داد کــه از منظــر قــرآن، فســاد چگونه به وجود میآیــد؟ او، بنیان ایجاد فســاد در منطق قرآن را «نفاق» عنوان کرد و گفت: بر این اساس افراد فاســد ظاهر صالحی دارند و کار فسادآمیز را به گونهای انجام میدهند که ظاهرش صاح باشد، اما حرام را حال و حال را حرام میکنند و به اسم مصلحت، اصول را به کنار میگذارند و با ادعای اینکه حکم ثانوی اســت، حکم اولیه را به کناری میگذارند. وی به شــواهد و نمونههای تاریخی اشــاره کرد کــه طی آن افــرادی با ظاهر منافقانــه قدرت را به دســت گرفتهانــد و اضافه کرد: در داستان حضرت موسی (ع) میخوانیم کــه آن حضــرت به مــردم گفت کــه میخواهم شما را از شر آدم فاسدی نجات دهم. به گفته این اســتاد دانشــگاه، در برخــی از آیات یکــی از مظاهر فســاد این اســت که وقتــی افراد بــه حکومت میرســند یا عهــدهدار مســئولیتی میشوند، گاه موفقیت سازمان تحت قیمومت خــود را در ایــن میداننــد که ســیر و اداره خود را آن طــور کــه که خــود تشــخیص میدهند پیش ببرنــد، نه آنگونــه که حق اســت. توکلی اضافه کرد: ایــن افراد به نفع کوتاه مــدت یا بلندمدت خود میاندیشــند، دین، اخــاق، فضیلت و قوه تقنینی را در اختیار خود میگیرند.

■ نهاد قدرت و ثروت مستعد فساد عابدی جعفری که درباره رســالت نهاد علم در مبارزه با فســاد ســخن میگفت، ایــن گونه آغاز کرد که نهاد قدرت و ثروت مستعد فساد هستند و هرجا قدرت متراکم یا ثروت انباشــتهای بوده، فساد هم بوده است. وی، ایــن انتظــار کــه سیســتم، خــود دســت بــه اصــاح بزنــد را بعید دانســت و افــزود که برای مبــارزه با فســاد در قدرت و ثروت، نهاد ســومی باید به میان بیاید که این نهاد، علم است. این پژوهشگر حوزه فساد با اشاره به اینکه وقتی از مبارزه سخن گفته میشود، باید بدانیم که در مبارزه زد و خورد هست، صدمه دیدن و صدمه زدن هــم هســت، ادامه داد: یکــی از کارهایی که نهــاد علــم میتوانــد در مبــارزه با فســاد انجام دهد، تهیه زیرســاخت نظری الزم برای این کار اســت، زیرا مبارزه با فســاد اگر مبتنی بر دانش و علم نباشد، خود عین فساد است. عابــدی جعفــری، مهلکتریــن نــوع مبــارزه با فســاد را مبارزه با فســاد، فارغ از دانش دانســت و گفــت: دانشــمندان عــاوه بــر کار نظــری باید در حــوزه علمــی نیز میــداندار مبارزه باشــند و اگر این طور نباشــد، نمیتــوان از آن نهاد انتظار مبــارزه جدی و واقعی داشــت.وی با بیان اینکه مطابق آمار، 80 درصد مردم به اقدام دولتها در مبــارزه با فســاد بی اعتماد هســتند و کمتر از 20 درصــد بــه این مبــارزه اعتماد دارنــد، اظهار کــرد: البتــه اســتادان دانشــگاه و دانشــمندان بداننــد کــه برای هیــچ عالمــی در امر مبــارزه با فســاد، فــرش قرمــز پهن نشــده اســت، ضمن اینکــه باید توجــه کنیم اگر عالمــی در صف اول مبارزه با فســاد نیســت، عنقریب قربانی فســاد خواهد شــد.این اســتاد دانشــگاه، عالمــان را به دو دســته تقســیم کرد؛ دســتهای که در خدمت نهــاد قدرت و ثروت هســتند و اتفاقاً برای تراکم قدرت و انباشتگی ثروت که فساد ایجاد میکند، راهــکار ارائــه میدهند، دســته دیگر نیز کســانی هســتند که با چراغ دانش راه فساد را در جامعه خود میبندند و در این مســیر منتظر دعوتنامه دیگران هم نمیشوند.عابدی جعفری با اشاره بــه ایــن گایــه برخــی از دانشــگاهیان کــه نهاد قدرت آنــان را به بازی نمیگیــرد، تصریح کرد: حضور در صحنه و پیداکــردن راه برای حضور و مبارزه نیازمند این اســت که حضور در صحنه را فراموش نکنیــم، درغیر این صورت آن دو نهاد قــدرت و ثروت خــود را پیش میبرند و از دانش ما هم به نفع خود استفاده میکنند.

■ ضرورت اراده سیاسی در مبارزه با فساد ابراهیــم حاجیانــی، دیگــر اســتاد دانشــگاه ســخنرانی خود درباره ضرورت اراده سیاسی در مبــارزه با فســاد را با پاســخ به این پرســش آغاز کــرد کــه آیا فســاد در ایران سیســتمی هســت یا خیــر؟ وی با بیان اینکه فســاد ماهیتاً شــبکهای، ســاختارمند و نظاممنــد اســت و بــدون اینهــا امــکان بقا نــدارد، تصریح کرد کــه حتی کیفیت ســازماندهی در پدیدههــای مرتبــط بــا فســاد قویتر از ســازمانهای اداری است، زیرا عملگرا و کارکردگــرا هســتند و ایــن شــبکهها تــا تحقــق اهداف خود فعالیت میکنند. این اســتاد دانشــگاه اضافــه کرد که شــبکههای فســاد در ایــران، در حوزههــای زیــادی بــه هــم متصل شــدهاند، یکدیگر را میشناســند و با هم هماهنگ میشوند. وی بــا اشــاره بــه ویژگیهــای نظامــوارهای شــبکههای فســاد در ســطح خرد و پیونــد میان آنــان در ســطح ملــی، تصریــح کرد کــه تحلیل شــبکهای فســاد میتوانــد هم به روششناســی فساد و هم به مقابله با آن کمک کند. حاجیانی با بیان اینکه ما با فســاد نظاممندی کــه در ســطوح پیچیــده، عالی و تــو درتو عمل میکند، مواجه هســتیم، این پرسش را مطرح کــرد کــه آیــا اراده سیاســی بــرای مقابلــه بــا فســاد وجود دارد و اگر وجود دارد، ســطح آن چیست؟ وی الزامــات اراده سیاســی را مربــوط بــه ایــن دانســت کــه اساســاً در ســطح مدیــران ارشــد سیاســی و اداری مطالبــه سیاســی شــکل گرفته باشــد، همچنین کســی اراده سیاســی مبــارزه با فســاد خواهــد داشــت که فعــال عمل کنــد، نه منفعل و قبل از اینکه افکار عمومی و رســانهها فعــال شــوند، او جلوتر از همه آنهــا در مبارزه با فساد تسریع کند. حاجیانــی، بــا بیــان اینکــه کســانی میتوانند بر مقابله با فســاد ادعا کنند که همه منابع را برای آن بسیج کنند، درباره تعهد به عنوان بعد دیگر اراده سیاســی بــرای مبــارزه با فســاد نیــز گفت: در اینجــا انبــوه آییننامههــا و اجــرای آنها حائز اهمیــت میشــود، به این معنی که در کشــور ما تأخیر زیادی نســبت به خود پدیده فساد وجود دارد و بــه ایــن معنــی که ســالها اســت درباره زمیــن خــواری و دریاخواری صحبت میشــود، امــا هنوز نظام اداری و حقوقــی ما در این زمینه صریــح نیســت. وی تصریــح کرد که نــه تنها در تدوین و پیاده کردن قوانین ضعف داریم، بلکه ارادهای بــرای پیادهســازی آییننامههــای نظام اداری نداریم. ■ الغری حوزه عمومی؛ فربهی فساد حمیــد بهلولی، اســتاد دانشــگاه در انگلســتان، بــه عنــوان ســخنران بعــدی نشســت اول ایــن همایش، محور صحبت خود را به تبیین نسبت «حوزه عمومی و فســاد» اختصــاص داد. او این گونه شــروع کرد که اگر سیاستگذاری در جامعه علمی نباشد، فساد هم زیاد میشود، اما مهمتر اینکه اگر حوزه عمومی الغر باشــد، باعث ایجاد دولــت خصوصــی میشــود کــه در نهایــت بــه عاملی برای فساد بدل میشود. او با اســتناد به آمارهــای بینالمللی که طی آن کشــورها را از نظــر فســاد دســتهبندی میکنــد، شــاخصهای کشــورهای فاســد و ســالم را ایــن طــور دســتهبندی کــرد: کشــورهایی کــه درآمــد ناخالــص ملــی بــاال دارنــد، تمایل بیشــتری به آزادی مطبوعــات دارنــد، شــفافیت در آنهــا بیشــتر اســت، دسترســی عمومی بــه اطاعات درآمد-هزینه ملی باال است (شفافیت بودجه) استانداردهای محکمی درباره کنترل کارگزاران عمومی و دولتی دارند، استقال قوه قضائیه باال اســت، اشتغال، رفاه و ســامت در حد مطلوب و نظــام مالیاتی کارآمد اســت و در نهایت اینکه هزینه و درآمد خانوادهها رصد میشود. بهلولــی عکــس ایــن شــاخص را بــه عنــوان زمینههای بروز فســاد در کشــورهای آلوده طبق رتبهبندیهای بینالمللی برشمرد: این کشورها عمومــاً فقیــر هســتند و درآمد ناخالــص پایین دارند، مردم به فســاد عــادت کردهاند، درتوزیع منابع بیعدالتی وجود دارد، تعارض منافع در این کشورها شدید است، ارتباطات مالی ناسالم اســت، قوانیــن معیــوب و متضــاد بــا سیاســت عمومــی اســت، خدمــات اجتماعــی و نظــام مالیاتــی ضعیف و نظام درآمــد -هزینه خانوار شــفاف نیســت. این اســتاد دانشــگاه، مبــارزه با فســاد را به معنای مبارزه با این مسائل دانست و گفــت درغیــر ایــن صــورت، بــا سیاســتهای هیجانی نمیتوان با فساد مبارزه کرد. فاصلــه داشــتن دولــت و جامعه، دیگــر ماکی بــود کــه بهلولــی بــه عنــوان زمینــه بــروز فســاد برشــمرد و گفــت: وقتی دولــت و جامعه درهم تنیده میشــوند، افکار عمومی شــکل میگیرد و هرچــه ایــن درهــم تنیدگــی بیشــتر باشــد، نهادهــای عمومی هم شــکل میگیرند که این باعــث قوی تر شــدن جامعه و صیانــت از بروز فساد میشود. ■ سیاست و اراده برای کاهش فقر و فساد مجتبی امیری، اســتاد دانشــگاه تهــران، به این نکته اشــاره کرد که درانقاب اســامی، قرار بود سیاست دنیای ما را بسازد و دیانت آخرت ما را، بنا بود سیاســت زندگی ما را غنــی کند و دیانت مــا را از طغیــان باز دارد، امــا اکنون با یک تغییر رویکرد مواجه هســتیم، به ایــن معنی که امروز سیاســتمداران مــا سیاســت و دیــن را ایــن گونه نمیفهمند. وی بــا طــرح ایــن پرســش کــه آیــا نهایــت سیاســتورزی و دینــداری مدیــران در جهــت توســعه خیرعمومــی و ریشــه کنی فســاد و فقر اســت و اساســاً نتیجه سیاســت ورزی دیندارانه و دینداری سیاســت ورزانه چه بــود، اظهار کرد: سیاســتمداران ما امروز سیاست را مانند ابتدای انقــاب نمــی فهمند و ایــن گونه به سیاســت و تجربــه زندگــی خــوب میــل ندارند و بــه همین دلیل ما امروز شاهد شکاف طبقاتی هستیم. وی با بیان اینکه اصل اساســی شــیعه، شایسته ساالری است، اضافه کرد: اما امروز این اصل بر جامعه حاکم نیســت و من مععقدم مشکل را باید بر پارادایم حاکم بر ساختار قدرت سنجید، پارادایمــی کــه کســانی را در حلقــه قــدرت قرار داده کــه نــه علــم اداره جامعــه را بــه رســمیت میشناسند و نه علم آن را دارند.

■ ریشه فساد در نابرابری ها حسین راغفر، دیگر میهمان این همایش گفت: ریشه اصلی فساد را باید در نابرابریهای ناموجه و ســاختاری جســتوجو کــرد. نابرابریهایی که فقــط در حوزه اقتصادی جســتوجو نمیشــود بلکــه نابرابــری در نظــام تصمیمگیــری منجــر بــه نابرابــری در موقعیتهــا میشــود. وی افــزود: در دهه 80 شــاهد رشــد نهادهــای مالی و بانکهــای بــه اصطــاح خصوصــی هســتیم که منشــأ نابرابریها میشــوند. ســرمایهداری و اقتصــاد رفاقتی منابع را در دســترس دوســتان و همپالکیهــا قرار میدهــد و برخی با وامهای هنگفــت با بهرههــای پایین ره صدســاله را یک شبه طی میکنند و همین به افزایش نابرابریها دامن میزند.

■ نتیجه فشار به مولدها فرشاد مؤمنی، دیگر اســتاد دانشگاه هم در این جمع گفت: جامعترین تعریف از فساد از سوی خانــم آکرمــن ارائــه شــده اســت. او در تعریف فســاد میگویــد فســاد، تجلــی ناتوانی ســاختار قدرت در پشتیبانی از فعالیتهای مولد است. بــه گفتــه وی، در حوزه توســعه وقتــی خاقیت و مولــد بــودن تحت فشــار قرار میگیــرد باعث میشــود ناگزیر به ســمت فعالیتهــای مبتنی بر ســتیز و حذف برویم.مؤمنــی افزود: در تاریخ معاصــر اقتصــادی ایــران در هــر دورهای کــه درآمدهای نفتی رشد چشمگیری یافته، شدت خشــونتورزی در ســاختار سیاسی هم باال رفته اســت چون الزمه دستیابی به رانتها کاستن از رقبای بالقوه اســت. او ادامــه داد: در دوره آقای احمدینژاد که شــاهد جهش درآمدهای نفتی بودیم، رتبه ایران در فســاد در افق کمتر از میان مدت 80 رتبه تغییر میکند و ما شــاهد ســقوط 80 پلهای ایران هســتیم و در دوره ایشــان سالی را تجربه میکنیم که ایران در جدول فاسدترین کشــورهای دنیــا فقــط 7 کشــور بــا قعــر جــدول فاصله دارد.