ایران و جنگ جهانی اول

با اینکــه دولت ایــران در آغاز جنگ جهانــی اول بیطرفــی خــود را رســماً اعالن کــرد، نیروهای نظامی دول متخاصــم که شــامل متفقین (بریتانیــا، روســیه، فرانســه، ایــاالت متحــده امریکا، صربســتان و غیره) و دولتهــای مرکــزی (آلمــان، اتریش،مجارســتان، عثمانــی، بلغارستان) بودند، وارد ایران شدند و بــه نبرد در خاک ایــران پرداختند. پس از آغاز جنگ در پایان ماه ژوئیه ســال 4۱۹۱ میــالدی، کابینــه میــرزا حســن خــان مســتوفی الممالــک بیطرفــی ایــران را اعــالن کــرد. امــا حــدود 5 مــاه پــس از ایــن اعــالن، بیطرفــی ایــران نقض شــد و تبریز توســط نیروهای ترک و ُکرد اشــغال شــد و اتبــاع دولــت روس بــه ناچار تبریــز و اردبیــل را تخلیــه کردند. در طهران نیز اوضاع به نفع دولتهای مرکــزی بــود؛ دولــت و مجلــس در دســت دموکراتها بود کــه طرفدار آلمانهابودندونیروهایژاندارمری دولتی که تحت فرماندهی افســران سوئدی قرار داشتند، نیز از آلمانیها حمایــت میکردنــد؛ در جنــوب نیز آلمانیهــا همراه با نیروهای محلی شــروع به فعالیــت علیــه نیروهای بریتانیایی کردند که منجر به اشغال نظامی بوشــهر توســط بریتانیا شد. در ایــران، شــرایط تا ماههــای پایانی ســال 5۱۹۱ به نفع دولتهای مرکزی بود، تا اینکه نیروهای کمکی روســیه از مســیر انزلی بــه ایران اعــزام و در قزوین متمرکز شــدند. نیروهای روس به فرماندهی ژنرال نیکالی باراتف قصد داشتند که با عزیمت به سمت طهران شرایط را در پایتخت به نفع خود تغییر دهنــد. پس از اعــزام نیروهــای روس، آلمانیها مرکــز فرماندهی نیروهای خود را به اصفهان تغییر دادند و دموکراتها و فرماندهی ژاندارمری،احمدشاهجوانراترغیببهتغییرپایتختبهاصفهان و ترک طهران کردند، اما محمدولی خان تنکابنی (سپهدار اعظم) ژنرال باراتف را از عزیمت به طهران منصرف کرد و سفرای روس و انگلیسهمتضمینکردندکهنیروهایروسازکرجبیشترپیشروی نکنند. نیروهای روس تحت فرمان ژنرال باراتف به نبرد با نیروهای ملی و قشون عثمانی در خاک ایران پرداختند و نیروهای عثمانی را عقــب راندنــد. دولتهای روس و انگلیس براســاس توافقی که پیشتر میان خودشان حاصل شده بود، دولت ایران را تحت فشار قراردادندتاافزایشنیروهایتحتفرمانشانرادرمناطقشمالو جنوبایرانبپذیرد.رئیسالوزرایوقت(محمدولیخانتنکابنی) اینتوافقراپذیرفت،امانوشتکهبواسطهفورسماژورآنراامضا میکند و آن را منوط به تصویب مجلس کرد. بدین ترتیب کابینه بعــدی که کابینه میرزا حســن خان وثــوق الدوله بود ایــن توافق را نپذیرفت.اماروسوانگلیسبهکارخودادامهدادند؛روسهاقوای قــزاق را که از بدو تأســیس تحت فرماندهی و آموزش مستشــاران روسبود،توسعهدادندوانگلیسیهادرجنوبایرانپلیسجنوب )S.P.R( را تأسیس کردند. در اوایــل تابســتان 6۱۹۱، ترکهــا در اثر حمــالت روس ها به جبهه بین النهرین عقب نشینی کردند، اما در ماه آگوست روسها مورد هجوم نیروهای ویژه عثمانی قرار گرفته و ناچار به عقب نشــینی از خانقیندربینالنهرینتاآوجدرراههمدان-قزوینشدند.بتدریج وضعیتبهنفعقوایمتفقینتثبیتشد،اماخطرنیروهایعثمانی زمانــی از بین رفت که بریتانیا در مارس ۷۱۹۱ بغداد را تصرف کرد. مدتی بعد انقالب روسیه به وقوع پیوست که تأثیری عمیق بر روند جنگ گذاشت؛ ژنرالهای ارتش تزاری هر کدام حکومتی موقت در بخشهایی از روسیه تشکیل دادند و روسیه دچار جنگ داخلی شد؛ دولت مرکزی روســیه نیروهایش را فراخواند و عملیات در شــمال ایــران بر عهده بریتانیاییها افتاد که نزدیکتریــن یگانهای آنها در بیــن النهرین بودند. بــا خروج و اضمحالل نیروهــای روس، دولت انگلیس نیروهایی را در بخشهای ایران تأســیس یا تقویت کرد که بتواند اوضاع را تحت کنترل داشــته باشــد؛ قوایی از طایفه جیلو در شمال غربی ایران تشکیل شد که در برابر قشون عثمانی مقاومت میکردند؛ قوایی داوطلب از روسهای سفید (تزاری) مأمور حفظ خط ارتباطی میان نیروهای بریتانیا با دولت موقت ژنرال دنیکین در قفقــاز بودند؛ نیروهایی از قشــون هند بریتانیا برای پشــتیبانی از پلیس جنوب در فارس مســتقر شــدند که به زد و خورد با نیروهای صولتالدولهقشقاییوسایرنیروهایمحلیمیپرداختند. با خروج نیروهای روس از شرق ایران، بریتانیا نیروی جدیدی را در خراسانوسیستانبهبهانهجلوگیریازورودآلمانیهابهافغانستان ایجادکرد.قوایژنرالدانسترویلانگلیسیموسومبهدانسترفورس نیــز مأمور عزیمت به ســوی قفقاز برای کمــک به حکومت موقت روسهــای ســفید در قفقــاز از راه ایــران بود که در گیــالن با جنبش جنگلروبهروشدودرمسیرشمتوقفشد.نیروهایبریتانیابخشی از شــمال ایران را اشــغال کردند و نیروهای عثمانی نیز که بار دیگر وارد آذربایجان شــده بودند، با آنها درگیر شــدند تا اینکه در نهایت جنــگ جهانــی اول در نوامبــر 8۱۹۱ رســماً پایان یافــت و نیروهای عثمانی ایران را ترک کردند.