سوغاتشومازجنگبیگانگان

جنگ خانمانسوز اول بینالملل، برای ایران که رسماً بیطرفــی خــود را در آن اعالم کرده بود ســوغاتی بجز قحطی، ناامنــی، بیمــاری، هرجومرج سیاســی ...و به همراه نداشت. این جنگ و سرایت آتش آن به داخل خاک ایــران، تبعــات منفی و عــوارض بســیاری برای کشورمان به ارمغان آورد که مورد بررسی قرار میگیرد. نقضآشکارحاکمیتسیاسیکشوروتحقیرایرانیان نقــض حاکمیــت سیاســی و تمامیــت ارضــی ایــران، اگرچــه در خالل جنگ جهانی اول به اوج خود رســید، اما پنج سال قبل از آغاز جنگ نیز نیروهای روسیه تزاری، در جهت اجرای مقاصد استعماری و بر اساس قرارداد ۷۰۹۱میالدی، در آذربایجان مستقر شــده بودند و عثمانیها نیز که از قدیماالیام چشم طمع به ایالت زرخیز آذربایجــان داشــتند، از ۵۰۹۱میالدی، بــه بهانه اختالف مــرزی، در حدود ایران تاختوتاز میکردند.(۱) انگلیســیها هم در جنوب کشور فرمانروایی میکردنــد و ُحکم دولت ایران فقط در مناطقی کــه بهعنوان «بیطرف» تعیین شــده بود، خوانده میشد. اما تحقیر ایران به همینجا ختم نشد، بلکــه طی قــرارداد 5۱۹۱میالدی، همــان منطقه بیطرف نیز بــرای ایران نادیده گرفته شد و محل یکهتازی قوای متجاوز شد. آشفتگی و هرجومرج سیاسی کمنظیر اساساً در آن ایام، ایران فقط در ظاهر، کشوری مستقل و باثبات به حساب میآمــد. فن هنتیک، سرپرســت هیــأت اعزامی آلمان به افغانســتان در جریان جنگ، میگوید: «در اول ژوئن 5۱۹۱ از بغداد خارج و پس از هشت روز وارد خاک ایران شدیم. در ایران دولتی وجود نداشت و هرکس در محل خود حکومت میکرد. شــمال دست روسها، جنوب دست انگلیسها و ِ ایــرانمرکــزی دســت آلمانها بــود، ّ اماظاهــراًایران نــام دولت بیطرف را داشــت!»(2) بینظمیهــای مکرر در برگــزاری ِ انتخابــاتادوار مختلف مجلسونیزآمدوشدهایپربسام ِدکابینههایگوناگون،تصویریبیثبات و پرهرجومرج را از کارکرد ارکان حاکمیتی قاجار مخابره میکرد؛ به نحوی که در فاصله شعلهور شدن آتش جنگ جهانی و تعطیلی مجلس سوم تــا شــروع مجلس چهارم (در بــازهای حدوداً۷ســاله)، «نــوزده کابینه» بر ســر کار آمدند. در این مدت، عالوه بر جنگ جهانی اول، قرارداد [حســن] وثوقالدوله و کودتای ســوم اسفند [۹۹2۱] هم بر آشفتگی محیط سیاسی

ایرانونفوذاجانبافزود.(3) اینحجمازآمدوشدهایکابینههایگوناگون در کنــار ادواِر کوتــاه و بینظــم مجالس ملی، همچنین حضور پادشــاهی نوجوان و بیتجربه در رأس حکومت این کشور که از قدرت و اختیارات الزم نیز برخوردار نبود، همهوهمه دست به دست هم میداد تا آن روزگار را به دورانی کمنظیر از حیث آشفتگی سیاسی در تاریخ ایران بدل کند؛ اوضاعی که یکی از اسباب مهم آن، آتش خانمانسوِز جنگ بینالملل بود. گرسنگی و بیماری در کشور بــا تهاجــم قــوای روس، انگلیس و عثمانی به خاک کشــورمان و اشــغال نظامیایران،کشورنزدیکبهسهسالپیاپی،گرفتارانواعمشکالتداخلی شــد که قحطی، گرسنگی و بیماریهای واگیر، از جمله این مشکالت بود؛ خصوصاً قحطی رخ داده در خالل جنگ که به تعبیر برخی پژوهشــگران تاریخ، عنوان «قحطی بزرگ» را در تاریخ معاصر ایران به خود اختصاص

داد.(4) اگرچه علل و عوامل مختلفی، اسباب بروز قحطی را در کشور فراهم کــرد (عللی چون کمبود بارش، شــیوع بیماریهای واگیــر و نیز آفتهای کشــاورزی، بیکفایتــی مســئوالن امــر و حاکمــان محلــی، نبــودن راههای مواصالتیمناسبوامنو...)،امابواقعبایدحضوردشم ِنمتجاوِزخارجی در داخل خاک کشــور را بهعنوان «علتالعلل» بروز این قحطی گســترده به حســاب آورد؛ قحطیای که به تعبیر نویســنده کتاب «قحطی بزرگ»، «هولوکاســت واقعی» تاریخ بوده و در آن، حــدود ۰4 درصد از مردم ایران به کام مرگ فرورفتند! اگرچه ِ اعالماین حجم از کشــتار، منتقدان خاص خود را نیز داشته )5( ، اما به هر ترتیب، برآوردهای حدودی از میزان تلفات آن قحطی ســخت، حکایت از بینظیر بودن آن در چند ســده اخیر تاری ِخ کشورماندارد. شیوع ناامنی گسترده در راههای کشور ناامنــی راههــا ـ بهعنــوان یکــی از مصادیــق بــارز ناامنــی در کشــور ـ اگرچه کموبیــش تا قبل از جنگ هم وجود داشــت، امــا با انتقال جنگ به داخل خاک ایران، این ناامنیها تشدید یافت. گزارش یک شاهد عینی از رابطه مستقیم میان افزایش آتش جنگ با تشدید ناامنی در راههای مواصالتی، تنها دو سال پس از آغاز جنگ جالب توجه است: «راهها که کمال اغتشــاش را دارد. مالالتجاره وارد نمیشود. اگر هم کسی جنســی بخواهد، در بین راه سرقت میکنند و سالم وارد نمیشود. به این لحاظاجناسخارجهقیمتشیوماًفیومادرترقیوازدیاداست .... )6(» تبعات اقتصادی و بازرگانی جنگ از مهمتریــن تبعات جنگ بــرای ایران، تبعات اقتصادی آن و آســیب به حوزه کشــاورزی و بازرگانی بود. ِخ ّســت آســمان و کاهش نزوالت جّوی در اواخر ســال 5۹2۱ و اوایل 6۹2۱ هجری شمســی، منجر به بروز خشکسالی سختی در بخشهای زیادی از کشور شده بود و در این میان، بروز آفتهای گیاهــی نیز میزان برداشــت محصــول در این مــدت را کاهش مــیداد.(۷) گذشــته از این، بســیاری از انبارهای دولتــی که َغّالت در آنها ذخیره شــده بود، به سبب بیکفایتی مسئوالن و بازدید ِ نکردنپیوسته آنها، اغلب دچار ِ آفتسنزدگی و حمله موش و حشرات شده بود(8) و لذا همان محصولی هــم که به زحمت، از بالی خشکســالی جا ِن ســالم به در برده بــود، در اثر این آفات، نابود میشــد. ضمن آنکه باید وارد آمدن خسارات گسترده به زمینهای کشــاورزی در اثر بمباران هوایی انگلیســیها را نیز به سیاهه باال افزود. در حوزه بازرگانی نیز ت ّجار ایرانی، متحمل خسارات سنگینی شدند. بهدلیــل ناامنی ایجاد شــده در اثر جنگ، بســیاری از ِ بازرگانانکشــورهای مختلــف که برای تجــارت به ایــران آمده بودند، رأســاً یا به دســتور دولت متبوعشان،بهکشورخودبازگشتند.همچنینخطوطتلگرافیکهنیازمبرم ت ّجــار بــرای ارتباط گیری با بــازار جهانی بود، به تصــرف نیروهای خارجی درآمده و برای اهداف نظامی به کار گرفته شــد. به عالوه، غارت و تســخیر اداره گمرکات شــهرهای مختلف نیز ضربات اقتصادی و تجاری سنگینی به این مناطق وارد آورد.(۹) مراجع: 1-مرتضیاشرافی،دانشنامهپژوهه،مدخلایرانوجنگجهانیاول 2-محمدرضاچیتسازیان،چراایراناشغالمیشد؟،وبگاهمؤسسهمطالعاتتاریخ معاصرایران -3 موســی نجفی و موسی فقیهحقانی، تاریخ تحوالت سیاســی ایران، تهران: مؤسسه مطالعاتتاریخمعاصرایران،4831،ص14 -4 ر. ک: محمدقلــی مجــد، قحطــی بــزرگ، ترجمه محمــد کریمی، تهران: مؤسســه مطالعاتوپژوهشهایسیاسی،7831 -5 الهــام ملکزاده، قحطی بزرگ (نقدی بر کتاب قحطی بزرگ)، فصلنامه گفتوگو، شماره56 -6 عبدالمهــدی رجایی، مثلث قحطــی، ناامنی و بیمــاری در اصفهــان پس از جنگ جهانیاول،فصلنامهمطالعاتتاریخیجنگ،پاییز5931 -7 محمدرضا پردلی، بررســی علل قحطــی ایران در خالل جنــگ جهانی اول، مجله تحقیقاتجدیددرعلومانسانی،زمستان4931 8-الهامملکزاده،پیشین -9 شهین رعنایی، بررسی تأثیرات جنگ جهانی اول بر ساختارهای اجتماعی مناطق غربیایران،فصلنامهپژوهشهایتاریخی،پاییز6931

محمدمهدی سالمی پوریان کارشناس ارشد تاریخ اسالم