دردسری به نام فیک نیوِز ناخواسته
پدیــدهای کــه امــروز بــه اســم فیــک نیــوز یــا خبــر قابــی میشناســیم، اصاً چیز تازهای نیســت، در تاریخ رســانه و روزنامه نگاری عمر و ســابقه طوالنــی دارد و الاقل به قرن هجدهم برمی گردد. ســال ۵۳۸۱ روزنامه نیویورک ســان گزارشــی از «ســاکنان مــاه» بــرای مخاطبانش منتشــر کرد کــه سراســر تخیلی بــود ولــی از ســوی مخاطبان باور شــد. ایــن کار بعد از آن به شــکلهای مختلــف و با صورتهای گوناگون در تاریخ مطبوعات تکرار شد و بارها باعث فریب مخاطبان اخبار شده است. یــک تفــاوت بســیار زیاد فیــک نیوز در گذشــته و امــروز اما بــه تغییــر بزرگــی بازمــی گــردد کــه در تکنولــوژی و نــوع رســانهها رخ داده اســت. یک خبر جعلی منتشــر شــده در یــک روزنامــه در اوایــل قرن بیســتم، در نهایــت مخاطب محدودی داشت. توزیع روزنامهها و مجات و رساندن آن به دست مخاطبان کار پر زحمت، پر هزینه و دشواری بود. امروز اما با وجود شبکههای اجتماعی و نرم افزارهای پیام رســان و همینطور از طریق گوشــیهای موبایــل، اخبار به ســادگی و با گســتردگی حیرتآوری به مخاطبان میرســد و برای همین هم ســطح تأثیرگذاری آنها به همین نسبت گسترده و قدرتمند است. اگرچــه درباره فیک نیوزها حرفهای زیادی میشــود زد و هشــدارهای بسیاری هم میشــود داد (که به احتمال زیاد دوســتان دیگر در یادداشــت هایشــان دربــاره اینها حرف زده اند) میخواهم اینجا در این یادداشت به یک وجه به نظرم مغفول مانده از این پدیده بپردازم. این وجه خاص مربوط میشــود به خود اهالی رسانه و بعضی خبرنگاران که در واقع راویان اخبار برای مخاطبانشــان هســتند. فیک نیــوز خیلی وقتها ابزاری برای فریــب افکار عمومی و به دست گرفتن کنترل و هدایت ذهنها به سمت موضوعی خاص اســت. اما گاهی هم برعکــس، نتیجه ندانم کاری و بیتجربگی افرادی اســت که هنوز درک درســتی از رســانه و مســئولیت کار در آن ندارند. فیک نیوز ناخواســته، وقتی شــکل میگیــرد که یک خبرنــگار، دور از تجربــه حرفهای و مســئولیتپذیری و بدون اینکه تســلط کافی روی موضوع خبــر یا گــزارش اش داشــته باشــد، صرفاً بر اســاس درک شــخصیاش از گفتــه یــک شــخصیت، یــا حضــور در یک مــکان، بدون کنترل کردن راســتی و درســتی آنچه که دارد گــزارش میدهد با منابــع دیگر، چیزی را منتشــر میکند. بعــد از انتشــار معلــوم میشــود خبــرش دقیق نبــوده اما دیگر برای اصاح دیر شده و خبر آنقدر در فضای مجازی بازنشــر شــده اســت که بهعنوان «واقعیت» مورد پذیرش قــرار گرفتــه. نمونــه این قبیــل خبرهــا را در موقعیتهای بحرانــی زیــاد دیدهایــم. مثــل تجربــه رســانهای دردنــاک حادثه پاســکو کــه در آن افرادی با عنــوان خبرنگار، صرفاً بــرای تولیــد محتوایی هیجــان انگیز که باعث دیده شــدن یک رســانه یــا یک شــخص میشــود، خبرهایی را منتشــر کردنــد که بعدها معلوم شــد درســت نیســتند. یک دلیل انبــوه تکذیبیههایــی کــه در آن چنــد روز میدیدیــم هــم همیــن بیمســئولیتی در انتقــال خبــر و فقــدان وســواس کافی برای رســاندن آمار و اطاعات درست بود. نظیر این آشــوب و موج اخبار قابی را در حادثه زلزله کرمانشــاه نیز دیده بودیم. یکی از نمونههای اخیر فیک نیوز ناخواسته، نقل مخدوش و نادرســتی بــود که از یــک نامه رهبری بــه رئیس مجلس منتشــر شــد؛ نقلــی کــه در آن عنــوان شــده بــود «ســاختار کشــور در چهار ماه اصاح شــود». چنین چیزی البته برای خبرنــگاری کــه هم عقل ســلیم دارد و هــم میتواند آن را بــا منابع خبــری مختلف چک کنــد، نمیتوانــد خبر قابل اعتمــادی باشــد. امــا اتفاقی کــه رخ داد درســت برعکس بود. از روی بیمســئولیتی و بهدلیل شــتاب برای رســاندن خبــر زودتــر از رقبــای داخلــی و خارجــی، چنیــن عبــارت عجیبــی بهعنــوان خبر در بعضــی خبرگزاریهــا و در پیام رســانها منتشــر شــد و در نتیجه رســانههای فارســی زبان خارجی هم از آن سوءاســتفاده کردند و چند ســاعت بعد، وقتــی خبر اصلی مبنی بر دســتور اصاح «ســاختاربودجه کشــور» منتشر شد، دیگر برای همه چیز دیر شده بود و آن عبــارت عجیب اولیه بهعنوان خبر اصلی به افکار عمومی و خوانندگان خبر شکل داده بود. هــر خبرنــگاری بــدون تعهــد حرفــهای و وســواس کاری میتواند بســرعت و به ســادگی تبدیل به یــک تولیدکننده فیک نیوز شــود. این دامی اســت که بر سر راه همه فعاالن این مســیر گسترده شده است و البته که در این متن کوتاه، مجالــی بــرای صحبــت از دســته دیگــری از تولیدکنندگان فیــک نیــوز، که به عمد و بر اســاس پروژههای رســانهای از پیش طراحی شــده دســت به آن کار میزنند نبود. توصیه جدی و اساســی به همه تولیدکننــدگان و مصرفکنندگان اخبــار بخصــوص در رســانههای دیجیتــال و شــبکههای اجتماعــی میتوانــد ایــن باشــد: مطلقــاً بــه هیــچ خبــری اعتمــاد نکنید. مطلقاً هیچ نام مشــهوری را دلیل درســت بــودن یــک ادعــا قلمــداد نکنید و همیشــه هر خبــری را تا جایی که فرصت دارید، با چندین منبع دیگر چک کنید.