رزم آرا؛ شایعه یا شائبه؟

یک ترور و چند ابهام

روز ۶۱ اسفند سال ۹۲۳۱ نخستوزیر وقت، ســپهبد حاجعلی رزمآرا (متولــد ۰۸۲۱) در مجلس ختم آیتاهلل فیض در مسجد شاه تهران، توســط خلیل طهماسبی از اعضای فدائیان اسالم ترور شد. او از روز پنجم تیرماه ۹۲۳۱ که به صدارت رســید، با مســأله نفت روبــهرو شــد. اگرچه انگلیســیها بــه رزمآرا اعتماد میکردند و امید داشــتند که مسأله نفت بواســطه او حل شود اما سرانجام قتل رزمآرا بــه رونــد ملــی شــدن صنعت نفت ایران سرعت بخشید و کمتر از دو هفته پس از ایــن حادثــه، الیحــه ملی شــدن نفت در پایان سال۹۲۳۱ در مجلس تصویب شد. به هر دیدگاه نمیتوان از نقش فکری آیتاهلل ابوالقاســم کاشــانی در ایــن ترور نیــز غافل ماند. چنانچه کاشانی چندان دل خوشی از رزمآرا نداشت و بعدها در یک مصاحبهای با مجله «ایران ما» رزمآرا را بیگانه پرســتی خوانــده بــود که «بــه جــزای اعمــال خود» رســید! برخی تحقیقات نیز نقش شــخص شــاه را بواســطه اختالفهایــی که بــا رزمآرا داشت، در قتل او بیتأثیر نمیدانند. (برای آگاهیبیشتررجوعکنیدبهتحقیقاتمحمد ترکمان در باب پرونده قتل رزمآرا) اما یکی از نقاط تاریک تاریخ معاصر ایران کــه حــزب تــوده و شــخص خســرو روزبه و همچنیــن رزمآرا در آن دخیل بودند، ترور محمدمسعود،روزنامهنگارومدیرروزنامه «مردامروز»بود.انگیزهاصلیترورمسعود توســط حــزب تــوده، بدنام کــردن دربــار و شــاه بود؛ بــا این توضیح که چون مســعود در روزنامــه خــود بیــش از همــه بــه دربــار میتاخت، در میان مردم این تصور مسلم فرض میشــد که قاتل مسعود دربار و شاه اســت! مرحوم دکتر انورخامــهای در کتاب «خاطرات سیاســی» عالوه بر حــزب توده به نقش سرلشــکر حاجعلی رزمآرا هم در این ترور اشــاره میکند؛ بــا این توضیحات کــه دو هفتــه پس از قتل مســعود، روزنامه آتــش در ۰۱ اســفند 6۲۳۱ خبــری بــا ایــن محتوا منتشر میکند: ...« درباره اسنادی که از جنایت بعضی رجال و شــخصیتهای مختلف در دست مسعود بود اکنون آشکار شــده اســت که یکی از افســران ارشــد که با خســرو روزبه تماس داشــت حاضر شــده بود این اســناد را که شــاید مربــوط به خود او بــوده اســت تــا ۰4 هزار تومــان خریداری کند ولی مســعود حاضر نشــده بــود و جداً مصمم به انتشار آن بود که ناگهان به قتل رسید»؛ بعدها دکتر مظفر بقایی در جلسه ۰۳ فروردیــن ۸۲۳۱ مجلس شــورای ملی از رابطــه رزمآرا و روزبه پــرده برمیدارد که گویــی تکه گمشــده پــازل روزنامــه آتش را تکمیل میکند؛ بقایی میگویــد: «یک روز از محمد مسعود پرسیدم برای این شماره چه چیزی حاضر کردی؟ گفت یک چیزی که در تهران مثل بمب اتم خواهد ترکید... پرســیدم موضوعش چیست؟ گفت گراور یک ســندی اســت که میخواهــم آن را در روزنامه خود منتشر کنم... این سند عبارت از کاغــذی اســت به خــط سرلشــکر رزمآرا کــه به ســروان روزبه نوشــته شــده اســت و پــس از افشــای آن رزمآرا دیگــر قد راســت نخواهد کرد. توضیحات بیشتری خواستم گفــت نوبرش مــیرود بایــد تــوی روزنامه بخوانی... ولی متأســفانه آن شــمارهای که وعده داده بود دیگر منتشــر نشد و من هم پس از آن دیگر آن مرحوم را زنده ندیدم.» انورخامهای با اشاره به این روابط دوستانه روزبــه و رزمآرا، منفعــت تــرور محمــد مســعود را متوجــه حــزب توده و شــخص رزمآرا میکنــد؛ به عبــارت دیگر هم حزب توده از منســوب ســاختن این ترور به دربار سود میبرد و هم رزمآرا که میدانست شاه بــه او اعتمادی نــدارد و از قــدرت روزافزون او بیمناک اســت و در نتیجه رزمآرا در فکر تخریبشاهبود. به هــر نظر، در یادداشــتهای زیر کوشــش شده است که کم و کیف و چند و چون ارتباط رزمآرا و روزبه در این قتل و همچنین علل و دالیل قتل رزمآرا، هر چند مختصر بررسی شود که در ادامه میخوانید.