«کرسی» در تاریخ ایران
بخــــش اعظــــم ســــاکنان ســــرزمین کهــــن ایــــران بــــه ســــبب موقعیــــت خــــاص جغرافیاییاش، همواره در طول فصلهــــای پاییز و زمســــتان نیاز به گرم نگهداشــــتن منازلشــــان داشــــتهاند. کرســــی قدمتــــی بــــه انــــدازه پیدایــــش نخســــتین سازهها و نشــــیمنگاهها در ایران دارد، چراکه بعد از کشــــف آتش، خانهســــازی و ســــاخت و بافت وســــایل اولیه زندگی، این روش برای قشــــر متوسط و کمدرآمــــد جامعه به صرفه بوده اســــت. ژان باپتیســــت تاورنیه، جهانگرد و بازرگان فرانســــوی که در عصر صفوی بارهــــا به ایران و مشــــرق آمــــده درباره ایرانیــــان میگوید: «آتــــش زیاد درســــت نمیکنند، زیرا چــــوب در آنجا خیلی گرانوبســــیارکمیاب باتوجهبهپوششجنگلی ناچیز فالت ایران این گزارش صحت دارد و بیشک تهیه چوب و برپایــــی بخاریهای هیزمی برای بیشــــتر ایرانیها هزینه زیادی داشــــت. این شــــرایط زمینه برپایی کرســــی را فراهم کرد. جعفر شــــهری پژوهشــــگر معاصر، این وسیله گرمکننده را بدینگونه شرح میدهد: «چهارپایه بزرگی از چوب و ســــطوح مختلف از یــــک ذرع در یک ذرع تا زیادتر و در بعضی در شــــکل مســــتطیل با ســــه وجــــب بلندی که لحاف به اندازه پوشــــش از ابعاد چهار در چهار تا هفت در هفت و کمتر و زیادتر به روی آن انداخته با جاجیم و چادر شــــب سفید آن را پوشانده مزین میســــاختند و به تناسب کوچکی و بزرگی کرســــی مجمعهای مسی برای قرار دادن چراغ یا سماور و مثل آن رویش گذاشته، اطرافش را پشتی یا رختخواب نهاده به زیرش میرفتند.»
در زیر کرســـی یک منقـــل قرار میگرفت کـــه حرارت زیر آن را تأمیـــن میکند. آماده کردن آن بهطور ســـنتی روشـــی مخصوص به خود را داشته است؛ ابتدا ته و درزهای منقلی را با گچ خیس کرده کامالً میپوشـــاندند. سپس داخل آن را خاکستر الک کرده میریختند و وسط خاکسترها را گود کرده، خاکه زغـــال ریخته، آتش زغال میگذاشـــتند و باد میزدند تا آتش زغال به خاکه زغالها برســـد. ســـپس به آهستگی و مالیمـــت روی آن را با کفگیر خاکســـتر داده، خاکســـترهای دور منقـــل را به دور خاکهها و آتش رو برگردانده، فشـــرده و صاف میکردند. سپس منقل را برای از بین رفتن بوی زغال مدتی در فضای آزاد باقی گذاشـــته و ســـپس زیر کرسی قرار میدادند.
البته هر چند ســـاعت یکبار یک الیه از خاکســـتر روی آن را پس زده، آتشـــش را تند میکردند. این روش آتش کردن مخصوص اولین منقلی بود که زیر کرسی قرار داده میشد. از اینجـــا به بعد، هربار منقـــل را «خاکه رو خاکه» میکردند. به این ترتیـــب که آتش باقیمانده ته منقـــل را با خاکانداز برداشـــته، خاکه تازه در منقل ریخته، آتش را مجدداً رویش میریختند و خاکستر میدادند، که بیشتر زنان وظیفه چنین کاری را داشـــتند. البته یک روش دیگر نیـــز برای تهیه آتش گلولهای بود که از خاکه زغال تهیه میشد.
به این ترتیب که در تابســـتان خاکه زغالها را در طشت آبی میریختند، شنهای آن که تهنشین میشد، زغالهای روی آب مانـــده را جمـــع میکردنـــد و با دســـت به شـــکل گلولههایی ســـفت و فشـــرده مانند کوفته برنجی درآورده و در آفتاب خشـــک میکردند. سپس در زمستان دو، سه تا از این گلولهها را در اولین آتش در ته منقل گذاشته، رویش را خاکه و آتش میدادند و باقی مراحل به شـــکل مذکور اجرا میشـــد. در این میان جدای از منقل برای گرم کردن کرسی از «چاله کرســـی» نیز اســـتفاده میشـــد که بیشـــتر در میان خانوادههای بیبضاعت که توانایی تهیه منقل را نداشـــتند مرســـوم بود، که البته شـــرط آن هم داشـــتن اتاقـــی بود که «زیـــر پر» باشـــد و بتوان در آن چالهای کنـــد. این چاله را در محـــل مورد نظر میکندنـــد، دورش را گچ کشـــیده و صاف میکردنـــد و آتش را در آن درســـت کرده، کرســـی را رویش برمیگرداندند.
در این روش الزم بود که میز کرسی روی پایههای کناری باال زده شـــود و پس از آماده شـــدن آتش سر جای خود قرار گرفتـــه و به اصطـــالح برگردانده شـــود. البته جـــدای طبقه اجتماعی، چاله کرســـی را به این منظور نیز حفر میکردند کـــه منقل یا ظـــرف مخصوص زغال کرســـی (اســـتنبلی) را داخـــل آن قرار میدادنـــد و این باعث میشـــد، موقع قرار دادن پا در زیر کرسی با منقل و آتش برخورد نکند.
از آنجایی که این شـــیوه بیشـــتر به کار فقرا میآمد و این خانوادههـــا توانایی دو جا آتش روشـــن کردن را نداشـــتند، از آتش کرســـی برای پخت غذا نیز اســـتفاده میکردند، در مواردی نیز برای گرم ماندن غذای پدر خانواده که از محل کار آمده و دیرتر از ســـایرین غذا تنـــاول میکرد، غذای او را زیر کرســـی میگذاشـــتند که گاه بر اثـــر بیاحتیاطی بچهها، پایشـــان به ظـــرف غذا خـــورده و آن را روی فـــرش یا منقل سرازیر میکردند. بعدها ســـازنده کرسی برای جلوگیری از این اتفاقات میخ یا قالب کوچکی در ســـقف کرســـی ایجاد میکـــرد که به آن چند رشـــته ســـیم بســـته و ظـــرف غذا را داخـــل این نگهدارنده در معرض حرارت مالیم منقل قرار میدادند.
در میـــان مردم ایران نشســـتن دور کرســـی فقـــط برای گرم شـــدن نبود، بلکه اعضای خانـــواده از کوچک تا بزرگ، دوســـت و غریبـــه را دور هـــم جمـــع میکرد و مهـــرورزی و پیوندهـــای خانوادگی را تقویت میکرد. ایـــن تأثیر تا جایی بود که نشستن دور کرسی آدابی داشت چنانکه بزرگ ترها در دورتریـــن فاصلـــه از در اتاق به معنایـــی در باالی اتاق و کودکان جایی پایینتر از اتاق مینشستند.
نکتـــه جالـــب اینکه کرســـی در طـــول تاریخ مـــورد توجه مسافران و جهانگردان اروپایی قرار گرفته است. پیتر دالواله همزمان با صفویان در بخشی از سفرنامهاش درباره کرسی و چگونگی استفاده از آن نوشته است که با آغاز زمستان مردم در روی کورهای برافروخته از زغال چهارپایهای به شـــکل یک میز کوچک گذاشـــته و روی آن را با پارچهای ضخیم مملو از پنبه میپوشـــاندند که با آن مانع از خارج شدن گرما از درون آن چهارپایه یا همان کرسی
ژان شاردن سیاح فرانسوی درباره کرسی و چگونگی گرم کردن آن آورده اســـت: «...طرز دیگر گرم کردن اتاق چنان اســـت که در کف اتاقهای مخصوص نشـــیمن زمســـتانی، گودالـــی به عمق 15 یا 20 شســـت و بنا به وســـعت اتاق به قطر شـــش یا هفت پا حفر میکننـــد و روی آن میزی چوبی بـــه ارتفـــاع یک پا و قطری یـــک پا بیش از قطـــر چاله جای آتش میگذارند و روی آن یک یا دو پوشـــش ضخیم چنان میگســـترانند که از هـــر طرف مقداری آویخته شـــود. وقتی بخواهنـــد آن را گرم کننـــد مقداری آتش کامـــ ًال افروخته یا اخگر در چاله میان حفره میریزند و برای اینکه آتش دوام بیشـــتر کند رویش را با قشـــری از خاکستر میپوشانند. برای گرم شدن دور میز مینشینند و پوشش آن را که از هر طرف آویخته شده تا سینه روی خود میکشند. حرارتی که از چاله داخلی این میز منتشـــر میشـــود بســـیار مالیم و مطبوع و چنان آرام بخش است که خواب به دیدگان
با ورود هنر عکاسی در دوران قاجار، تصاویری از ایرانیان آن دوره در کنـــار کرســـی به جا مانده اســـت کـــه حکایت از حضور ریشهدار این وسیله گرما بخش دارد. در عکسهای آنتـــوان ســـوروگین پرکارترین عـــکاس دوران قاجـــار و پدر عکاســـی اجتماعی ایران، عکســـی از دو زن ایرانی نشســـته زیر کرســـی در زمان قاجار وجود دارد که از پیوند عمیق این وسیله با جامعه حکایت میکند.
بـــا وجود کشـــف چاههای نفـــت در اواخـــر دوره قاجار و جایگزینی تدریجی این ماده بهعنوان سوخت گرمایشی در دوره پهلوی، گرمای کرسی همچنان رونقبخش بسیاری از دورهمیهای ایرانیان بود. حتی در روزگار کنونی نیز ساکنان بعضی از روســـتاها با برپایی کرســـی بیگانه نیســـتند و برای گرم کردن خودشان از آن استفاده میکنند.
کرســـی در روزگار کنونـــی عـــالوه بـــر گرمابخشـــی برای ســـالمتی فواید زیادی دارد کـــه از آن جمله میتوان به رفع کمخونی، پاکســـازی بدن، تقویت حافظـــه، درمان آرتروز و کاهش قند خون اشاره کرد. زیرا پاها در زیر آن آرامآرام گرم میشوند و در این حالت مغز استخوان که کارش خونسازی اســـت شـــروع به فعالیت میکند، زیر کرسی عروق گشادتر شـــده، به مغز ســـریعتر خون میرســـد، همینطور گرمای پاهـــا در بهبـــودی درد زانو، کمردرد و آرتـــروز نقش بنابراین بهتر اســـت، از طرف محافـــل علمی برای ترویج و نوسازی آن تالش شود.