Қазақтың киіз үйі әлем бейнесі ретінде
Қазақтар бір-біріне сәттілік тілегісі келгенде, «Шаңырағың шайқалмасын, керегең кең, босағаң берік болсын, отбасыңда береке-бірлік болсын!» дейді.
Қазақтың киіз үйінің ішіне кіргенде, оның тыныс-тіршілігін — иісін, дыбысын, тыныштығын, жылуын, қауіпсіздігін, сонымен бір мезгілде оның айналасындағы дала кеңістігінің ауқымын сезіне бастайсыз. Халық ұғымында киіз үйдің сыртында дүлей күштердің қауіп-қатерге толы әлемі буырқанып жатады.
Киіз үй — көшпенділер әлемінің түп бейнесі. Бұл әлемнің негізі — төрт жағынан: төр жағынан, есік жағынан, оң жағынан, сол жағынан шеңбермен қоршалған шаршы. Кереге басы мен
шаңырақты ұстастыратын ағаштар — уықтар мен киіз үй сүйегінің негізгі түйіні — шаңырақтан тұратын күмбез аспан мен жердің қосылған жерін нышандайды. Ежелгі түркілер әлемінің көрінісінде көк аспанның Тәңірге табынумен терең тұжырымдамалық байланысы бар. «Тәңірі» сөзінің өзі екі бөліктен тұрады: «тэн» — күмбез, арка, бағаналар және «гэр» — киіз үй, үй, баспана. Қазақтардың дүниетанымында киіз үй — жай ғана «үй» емес, қасиетті дәстүрлердің рухани нышаны.
Киіз үйдің тартымдылығы — оның қарапайымдығы мен тез құралып, тез жиналатындығында. Жақсы жасалған киіз үйді білетін адам бір сағатта құрап, жинай алады. Жақсы жайылым іздеген көшпенді адам оны бір түйе мен екі жылқыға артып, оңай тасымалдай алады. Күн ыстықта ауа кіруі үшін киіздің төменгі шетін сәл түріп қояды, ал суықта киіз қабырғалар үй ішіндегілерді желден, нөсер жаңбырдан және даланың шаң-тозаңынан сенімді қорғайды.
Қазақтың киіз үйінің күмбезі — шаңырақ — оның ең қасиетті, киелі бөлігі. Күмбез мәңгілік күннің, өмір жалғасының нышаны — дөңгелене иілген ағаштан айқыш-ұйқыш көктеп жасалған күлдіреуішке негізделеді. Күлдіреуіштің өзара мықтап бекітілген үш шыбығы қазақтың үш жүзінің (қазақ руларының үш тобы) бірлігін нышандайды.
Қазақтың киіз үйіне жоғарыдан қараса, шаңырақ — Күнге, ал уық таяқшалары Күннің сәулелеріне ұқсайды. Киіз үйдің күмбезінен ішке қарай тоқылған немесе өрілген жіңішке баулар — желбаулар салбырап тұрады. Қатты жел көтерілген жағдайда, оларды киіз үйдің ортасында қағылған қазыққа байлайды.
Босаға киіз үйдің киелі бөліктерінің бірі болып табылады, отбасының берекесі босағада деп есептеледі. Шаңырақ пен есік өткізгіш шектер болғандықтан, киіз үйдің ең осал бөліктері болып есептелген. Сондықтан олар міндетті түрде түнде жабылып, оларға әр түрлі тұмарлар: найза, босағаға кәрі жілік ілінетін болған немесе жыланның кіріп, киіз үй ішіндегілерге зиянын тигізбеуі үшін бір тостаған сүт — ақ қалдырылатын болған.
Киіз үйдің есігіне байланысты салт жоралары көп. Мәселен, киіз үйге алғаш кіргенде қалыңдық үш рет иіліп сәлем беруі, басын босағаға тигізуі және табалдырықтан оң аяқпен аттауы тиіс. Балалардың босағаға сүйенулеріне, оны керулеріне және есік алдында тұруларына тыйым салынған, өйткені табалдырықта тұру жаман ырымға баланған.
Көшпенділердің киіз үйімен көптеген ежелгі салт жоралары және құпия білімдер байланыстырылады. Бұдан басқа, ол ішкі жабдығының әдемілігімен де танымал. Басқұр-таңғыштармен мықтап таңылған жиналмалы дөңгелек ағаш қаңқа — керегенің үстінен киіз жабылады. Қос жаппалы сықырлауығы әдемі оюлармен безендіріледі. Киіз үйдің әр бөлшегі өте жиі нағыз өнер туындысына айналады.
Көшпенділер өз үйлерін сүйіспеншілікпен және қамқорлықпен безендіреді. Бұл үшін терілер, былғары, маталар және, әрине, қолдан жасалған киіз бұйымдар — текеметтер қолданылады. Көздің жауын алардай ерекше оюланған бұл өрнекті киіз кілемдер — қазақтың киіз үйінің басты жабдығы, қазақтар қыздарына бала күннен дайындап, жинай бастайтын қалыңдық жасауының маңызды бөлігі. Оюлы текеметтер ерекше тәсілмен жасалады: киіз басушы шебер әйелдер біртекті негіздің үстіне қиықша немесе сопақша ішіндегі мүйізге ұқсас шиыршықтар — қос мүйіз түріндегі жүн жолақтарын орналастырады.
Текемет жасаудың басқа тәсілі де бар. Алдымен түрлі-түсті талдырма төсемдері дайындалады, содан соң олардан оюлар ойылып, олар жүн қабатына, яғни текеметтің негізіне домалатып оралады.
Бұл тәсіл Шығыс Қазақстанға тән.
Мұндай кілемдерді дайындауда өрнекті аппликация қолданылады, бұл ретте бір түсті киіз негіздің бетіне шұғадан немесе барқыттан жасалған оюлар жапсырылады. Орталық Қазақстан шеберлері түрлі-түсті, боялған киізбен жұмыс істейді. Текемет басу өндірісінің қорытынды кезеңі оны ұзындыққа созу — киізді әр жағынан бірнеше рет тартып орау болып табылады. Дайын бұйымды жазып, шеттерін қайшымен кеседі және көлеңкеде кептіреді.
Қазақтың киіз үйін қолдан кестеленген маталармен де безендірген, кесте тігумен тек әйелдер ғана айналысатын, оларды бұл қолөнерге бала күндерінен үйрететін болған. Үйлену тойындағы беташар рәсімінде жас қалыңдықты жаңа туыстарына таныстыру кезінде күйеу жігіт қалыңдыққа ине ұсынатын болған, мұндағы мақсат — бәріне жас келіннің ине ұстауды қалай меңгергендігін көрсету.
Қыздың жігітке кестелі жібек орамал сыйлауы оның жүрек қалауын білдіреді. Кестемен киімдер, сөмкелер, сандыққаптар және көптеген басқа да заттар әшекейленген. Қазақстанның солтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында мерекелік дастарқан да кестеленеді. Оңтүстік және Солтүстік Қазақстанда құрметті қонақтарға арналған кілемшелер — жайнамаздар кестемен әшекейленеді. Қазақ кестесінің 40-тан астам күрделі және қарапайым түрлері бар.
2014 жылғы қараша айында ЮНЕСКО қазақ және қырғыз киіз үйлерін жасаудағы дәстүрлі білімдер мен дағдыларды адамзаттың материалдық емес игілігі деп таныды. Ежелгі көшпелі баспанада мәдениеттің ұлы құндылықтары, табиғатпен және әлеммен үйлесімде өмір сүру туралы білімдер сақталған.