Momuruan pulitik sondiri o monguhup popotunda do tulun Momogun

do haro momuruan pulitik tapantang montok tulun Momogun (Native people) id pogun diti nopo nga moi do kotopong o tulun Momogun tumunda id koposion do kinotundaan dilo tinaru tangagayo.

Kapaganan tagayo tulun Momogun tumunda nopo nga id tohuri (noompoguluanan) yolo dilo tinaru tangagayo do tumunda. Kinopiimporian (independence) diti pogun au opurimanan do kogumuan tulun Momogun mantad no do au po nokoilo rati kinopiimporian o kogumuan tulun Momogun (tu kogumuan do mogigiyon id labus kakadayan om osiriba o sinikulan). I ologod topurimanan do nokopiimpori nopo nga ilo tinaru tangagayo.

Tulun Momogun tumanud noopo sunduan do nokopiimporian do tulun mantad tinaru tangagayo om unsubon yolou dilo tinaru tangagayo do sumokodung diolo om sumikib do kumut kinopiimporian diolo. Nga sundung po miagal dino, haro nokotundaan do piipiro tulun Momogun moyo nosingilaan diolo id ponontudukan (education). Nung au tulun Momogun nokosikul, orutuman po kawagu kababasug diolo om bosugan do tulun suai.

Timpu baino id pogun diti, apatut nokotunda no piipiro tulun Momogun id gana pongindopuan. Nga au milo tandasan toomod do puru pulitik o tulun sondiri do au kotunda id pongindopuan. Tulun Momogun au po ogumu toilalan id tutok di timpu nangatan kumaa id pitimbungakan pulitik hilo id kinoponuridangan do Pisompuruan Malaysia di toun 1963. Komoyon do aiso po toilalaan do kogumuan tulun Momogun do mongindapu doulu po om kumaraja id upis porinta do timpu diri. Nga tinaru tangagayo ogumu no toilalaan diolo.

Iti no nokobungou do noiduanan o tulun Momogun dilo tinaru tangagayo do tumunda. Timpu baino, mumbal nogi daa tinong om suni toilalaan do tulun Momogun lolobi po om komulakan do mimbulun daa monokialit mogium karaja tosonong id kakadayan nga au yolo kosolod dilo tinaru tangagayo. Tinaru tangagayo minaganu karaja om koirikohonon mongindapu id kakadayan. Orutuman po kawagu do tulun mongingindapu mantad tinaru tangagayo poingalib arahi maganu pakakaraja mantad tangaanak dilo tulun ruminikot aiso kasagaan gowoi po om apagon nodi do kaanu kosiwatan karaja (job opportunity) o komulakan Momogun id pogun diti. Tulun mongingindapu mantad pogun Malaya kumaa id pogun diti do mongukab do kilang pomutanaman om pomorunan walai. Nga kogumuan tulun pakakaraja onuon diolo nopo nga okon ko tulun Momogun nga ilo tulun ruminikot do aiso kasagaan.

Ogumu kobungou nokuro tu poingalib arahi mongingindapu tinaru tangagayo do maganu tulun dilo narait do kumaraja id kilang om kadai pongindopuan diolo. Koiso kobungou nopo nga au minog do mamalapus sogit (pay tax) om momogompi id pogompian tusin EPF montok pakakaraja dilo tinaru narait. Tulun Momogun nopo nga mositi mamalapus tax dino kumaa porinta om popogompi tusin id EPF soginumu 9 paratus mantad taanuanu sombulan (monthly income), miampai do i sanganu pongindopuan nogi nga manahak tusin EPF kumaa do pakakaraja do soginumu 11 paratus. Ilo no doti kaangkalan (koliaban) do mongingindapu tagayo maganu dilo tulun ruminikot aiso kasagaan do kumaraja id kilang diolo tu au minog do kataam ilo tusin diolo do 11 paratus. Songkuro koiman-imanan do tulun Momogun nung asaladan do karaja tosonong id kakadayan mantad no do koulalaho pomusarahan (attitude) dilo mongingindapu tangagayo?

Mantad no do kaantakan diti do apatut daa kopuriman tulun pulitik Momogun do moningolig om monguhup daa popotunda tulun sondiri, mada do asaladan dilo tulun suai. Miagal no diti kopoposion tulun id tinimungan togumu tinaru (multiracial society) iri no tu mogialit id pokimamaan tumunda koposion nga haro ma kooturan (law) do moningolig diolo. Puru pulitik Momogun milo mokianu om momiraso (reminding) dilo tinaru tangagayo do maganu tulun Momogun do kumaraja id kadai pongindopuan diolo om onuon po daa diolo gulu tulun Momogun kumaraja om nung au kabagal ginumu, wagu nogi maganu dilo tulun ruminikot aiso kasagaan. Nga intangai timpu baino, tulun ruminikot aiso kasagaan nogi ogumu tusin aanu id kakadayan ko mantad po do tulun Momogun id labus kakadayan. Koduo om okodou tulu diolo do birasaan om oduhan mantad mongindapu di au tumunud do kooturan porinta.

Nung pologoson ilo tulun mongingindapu tangagayo mamasug om au manahak kosiwatan karaja montok komulakan Momogun, milo do abayaan do asaladan karaja tosonong o tulun Momogun id pogun diti. Au milo komulakan Momogun do tumunda sosondiri do aiso o koponguhupan mantad do puru pulitik Momogun. Puru pulitik Momogun okon ko mimboros noopo nga apatut do maganu timpu talaid rumumo do komulakan Momogun id labus kakadayan. Suhuon yolo tumimung id walai titimungon (community hall) om rumikot do manahak boboroson pongunsub (motivational talks) montok diolo do tumunda id koposion.

Korumaan miagal diti okon masomaso do monginduruhai noopo orikot timpu mongundi. Puru pulitik Momogun mositi osikap do mongintong do nunu apatut patahakon do porinta kumaa tulun Momogun id labus kakadayan. Puru pulitik Momogun au minog andadon tulun kampung mokianu tu au yolo koilo mokianu om au nogi yolo kopuriman nunu i apatut pokionuon mantad porinta.

Puru pulitik no daa i minog momusorou do karaja diolo pulitik nopo nga montok do tulun sondiri om tangaanak Momogun i tumungkus do molohing om popotilombus do sinakagon do tinaru Momogun id pogun diti. Puru pulitik no daa lansanon do tulun Momogun do milo momialatan (representing) do nunu pokionuon diolo mantad porinta. Porinta nogi

nga mandad do kopokionuan dino mantad do kabang do puru pulitik Momogun. Nung au mimbongut puru pulitik Momogun do mokianu porinta, doulu po om milo o kabang do tulun Momogun koubasan do mokianu.

Mantad dino, do suhuon om unsubon o koinsanai tulun Momogun do mimbulun, tumama om manambangkad do sunduan tobulun do monokialit (to adopt a competitive spirit). Puru pulitik Momogun no daa o lansanon diolo do monuduk om manahak kotunudan pointopot do maganu om kaanu ngawi sontob apatut aanu diolo mantad porinta. Koiso kogunaan tagayo tulun Momogun id kampung nopo nga kaampai no titiu lotirik montok kasanangan tangaanak diolo

minsingilo om mambasa buuk, waig tolidang tinumon diolo, takanon tongosonong, om ralan wayaan (talunalun) diolo mamanau mositi no do osonong miagal ko olinou om sinimin, okon ko tawu om kowotuan.

Sikapan no daa do puru pulitik Momogun do manahak koponiminan talunalun di au po nosimin moi do asanang om koburu nodi tangaanak Momogun id labus kakadayan do moi sikul om kopoibakan do korita nga osonong nogi. Koponiminan do talunalun au daa minog do paandadon do kopongundian do pulitik tu pomusarahan do puru pulitik miagal dino nopo nga au kopio oworoi om otunudan i do tutok toinsanan tulun Momogun o suang pomusarahan diolo (puru pulitik) miagal dino.