NUNG NAKAAMUNG DAA TULUN MOMOGUN ID PINIBATASAN FENN-WU 1951..
BOROS KADAZANDUSUN
milo gunoon sabaagi boros pialatan tinimungan tulun mamasok sandad (Momogun) id pogun diti nga mantad do au do tulun Kadazandusun au minomusorou kogunoon mongupus om manampasi boros tinaru miagal tulun Sina om India. Di toun 1951, nokosurat i iso Pibatasan rinoitan do Fenn-Wu (Fenn-Wu Report).
Id Pinibatasan dino, tulun Sina om India id pogun Malaya minokianu kasagaan do porinta Malaya do popotimporon do koponontudukan boros Singkung (Mandarin) om Tamil id sikulan porinta. Moyo do Pinibatasan Barnes (Barnes Report) di toun pogului noturidong Pinibatasan Fenn-Wu, au daa nasaga o porinta Malaya do manahak kasagaan popotuduk boros Singkung om Tamil nga indai noopo boros Malaya om English daa o potudukon toi ko gunoon sabaagi boros piturubungan id sikulan porinta.
Nga osonsog kopio tulun Sina om India do minokianu kasagaan.mantad porinta do potimporon kopontudukan do boros tinaru diolo id sikulan porinta. Mantad do kosonsogo diolo minokianu do pinaakun do porinta popotilombus koponontudukan boros Singkung om Tamil id sikulan porinta. Gisom do baino kakaal potudukon boros Mandarin om Tamil id sikulan porinta. Tulun Sina om India kasaap mongusin do kopomorunan sikulan Singkung om Tamil id pototongkop pogun Malaysia toi ko hinonggo nopo haro tulun diolo mogiigiyon. Tangaanak diolo barasaan om tudukan do molohing diolo do boros tinaru sondiri.
Nga tulun Kadazandusun i mamamasok sandad (native inhabitants) id pogun diti aiso pokimamaan mongupus boros tinaru om au nokopuriman do orubatan do atagak o boros tinaru. Mantad dino do au yolo nakaanu pongobian mantad British om koporintaan Malaya do manampasi boros Kadazandusun di pogun diti.
Topot nopo nga boros tulun mamaasok sandad no daa boros gunoon diolo id pogun diti nung au daa noturidong o Piisaan toi ko’ Pisompuruan Malaysia di toun soribu siyam naatus onom noopod om tolu.
Kinoturidangan do Piisan Malaysia minogowit do boros Malaya sabaagi boros gunoon id pointongkop sikulan porinta. Tulun Kadazandusun o nobosugan montok kopomogunaan do boros dino tu tinanud diolo do atus paratus kopomogunaan boros dino miampai kopurimanan diolo do aiso nodi guno toi ko’ au nodi minog moboros do boros tinaru sondiri.
Andasai do tulun Kadazandusun do aiso nodi guno boros tinaru sondiri tu au gia gunoon om potudukon id sikulan. Boros Malaya noopo di siningilaan om gunoon diolo do miboros id pirumaan om pitimungan. Tanak diolo poinsikul muli walai om moboros boros Malaya kumaa molohing.
Tapa om tina poungkabang toomod au no milo sumimbar om au kosimbar id boros tinaru sondiri. Laid nopo di, i tanak di o minonuduk om nokotuduk do molohing diolo do boros Malaya. Timpu baino diti, kogumuan molohing moboros boros Malaya kumaa tanak sundung po do id walai sondiri.
Id walai panambayangan nogi, gunoon do Kadazandusun atus paratus o boros Malaya do moboros kumaa tanak, do rumayou modsinding, sumambayang om popotuduk Boros Kinorohingan mantad do Buuk Panambayangan i nokosurat id boros Malaya/Indonesia.
Di kawawagu norongou tokou naangayan (abar) do muhang ilo tinaru suai do gunoon do tulun Kadazandusun o boros tinaru sondiri do lumohou ngaran do Kinorohingan. Iti nga iso o koikuman om kokura-kuraan tagayo id ginawo om pomusarahan do tulun Kadazandusun mantad no do au yolo lumohou Kinorohingan do momoguno boros tinaru sondiri.
Topot nopo nga Buuk Panambayangan dino nokopogulu dinalin do tulun mantad Kotonobon mantad boros English kumaa boros Kadazandusun (Bundu Liwan om Tindal) di koimpuunon toun soribu siyam naatus onom noopod (1960) id Ranau om nogi kumaa boros Iban id Lawas Sarawak.
Paantakan do pinadalin diolo boros Buuk dino mantad boros English kumaa boros sandad tinaru dilo narait nopo nga moi do asanang do oilaan suang om rati ponudukan id Buuk dino om kopomogunaan do boros tinaru do miagal diti o paantakan nopo nga katampasi do boros tinaru.
Boros Mandarin om Tamil natampasi tu upuson om gunoon diolo moboros id walai sondiri om id walai panambayangan om timungan tagayo diolo id dongggo nopo.
Nunuu kootuson nung atagak o boros tinaru Kadazandusun? Tulun Kadazandusun obungou osiliu yolo do tulun do aiso tinaru potimporon id soribau tana diti. Soira monuang yolo poom pokionuan karaja toi ko’ kosuangon tangaanak diolo id sikulan, kobontol yolo boogiyan mongudiyo nunu tinaru.
Id boogiyan dino poinsurat do ngaran tinaru Malaya, Sina, India om Susuai (Others). Soira suangan do tulun Kadazandusun boogiyan dino, momusorou yolo do okon ko Melayu, Sina toi ko India yolo. Mantad dino do suangan nopo diolo i boogiyan “Susuai” sabaagi kointutunan tinaru diolo. Minog kopio daa do oturidong o iso ngaran montok toinsanan tulun mamasok sandad id pogun diti om ngaran di sinorou om pinoumbal (suggested) nopo daa i kosudong kopio daa nopo nga MOMOGUN, ka ii kirati do mogiigiyon toi ko’ mamaamasok sandad (native).
Id suang ngaran dino o toinsanan ngaran tinaru sandad i haro id pogun diti i kaampai no Kadazandusun, Sungoi, Tatana, Murut, Kwijau, Lotud, Rungus, Kimaragang, roiton nopo tokuudi.
Tulun tangapantang om puru pulitik Momogun no daa poingalib koilo mongulud om popootus pokimamaan miagal diti do manampasi tinaru Momogun id pogun diti.
Nga puru pulitik nopo nga tulun do angagangau poimpasi id pomogunan diti om au ogumu toi ko’aiso matuu timpu diolo hinonggo do osima yolo momusorou kaantakan manampasi om mongupus tinaru nung piiradon do kagangahan om ginumu timpu gunoon diolo do monoguang do projek kousinan om popoindalan do karaja diolo mimpulitik.
Tulun Kadazandusun au daa apatut do lumansan do indai noopo do puru pulitik ii apatut monoguang timbabaan (responsibility) mongupus tinaru sondiri. Pokimamaan mongupus tinaru om manampasi boros tinaru tonggungan do toinsanan tulun Kadazandusun au intangan nunu i tumbayaanon, karaja, tondu toi ko kusai, tanak toi ko molohing, kisikul toi ko aiso sikul, pakaraja toi ko mongindapu, poirikau id upis porinta toi ko’ mongumo id dumo po.
Nung au do tulun Kadazandusun upuson o tinaru om boros tinaru, obosugan yolo dilo tinaru tangagayo ii ologod pongupus tinaru om boros tinaru sondiri.
Tanak om sinakagon do tulun Kadazandusun ii obungou-bungou do somonu, oiman-iman om oikum-ikum soira aiso nodi kointututan tinaru id pogun diti soira do natagakan nodi do boros tinaru