Tulun Kadazandusun unsubon minsingilo boros English
TULUN Kadazandusun (KD) id pogun diti milo tumunda id koposion sundung po do au uhupan dilo tinaru tangagayo. Sundung do aiso raja tulun KD mantad di pogulu gisom do baino, haro ii songulun roitan diolo do “Boyoon” toi ko “Luguan Siou.” Boyoon dino lansanon do milo momuruan kopoposion tulun KD id kakadayan, id labus kakadayan om ii poingiyon id pialatan dilo tinaru tangagayo. Sundung po mogiigiyon id labus kakadayan o kogumuan tulun KD, au ih ino mangantob diolo tumunda id kaparagatan pogiuman kousinan (economy/finance), mampayat do pulitik (politic) om rumamit koponontudukan takawass (higher education) i kaampai nogi sinakagon diolo. Haro songulun tulun KD nokosikul id iso university poimbida ii roitan do Harvard University. Kinosuangon dau dino kointutunan do atarom (okon ko basug) o tutok tulun KD miagal nogi tutok tulun mantad tinaru tangagayo id pomogunan diti. Nga iso kokuasan (regret) toi ko au kababasan (dissatisfaction) do tulun KD nopo nga iri no tu nung au daa pinorinta dilo tinaru tangagayo iti pogun, milo daa o tulun KD do momorinta tu onuan ii ...................................... ................................................. ................................................. ... yolo do tulun British toilalaan do momorinta. Nga timpu di tongkiyad oh tulun British mantad diti pogun, okudi po tulun KD kisikul takawas, om miagal ko kibiton po do British yolo soira di turidongo Pisompuruan Malaysia di toun 1963. Nga nung au daa mininsud tulun British, milo daa tulun KD mimpori-pori momorinta diti pogun. Nga baino aiso noh guno mongupus susu di nasawug, tu nakatalib nodi kosiwatan tulun KD do kaanu mimpori momorinta diti pogun. Nga kakaal milo tumunda tinaru KD sundung po porintaan dilo tinaru tangagayo. Kagarasan do tulun KD nopo nga mantad tingolig dilo Pogun Minisompuru (United Nations) om onuan do porinta tanah kigaran Native Title. Tulun KD apatut ounsikahan kinapanahakan kolumaagan miagal dilo. Gunoon daa diolo tana dino miampai toilalaan tutok.
Mantad do tana ontodonon pogiuman kousinan do tulun KD, om timpu baino osima nodi yolo tusin om takanon tu koilo nodi yolo ralan momutanom do pomutanaman om tanom-tanom do wagu.
Nung sorohon daa kopio, au apatut roitan do mosikin oh tulun KD id pogun diti. Kobosugan do tulun KD nung tumumboyo roitan do tulun mosikin. Mosikin nopo nga ilo tulun ruminikot aiso kasagaan ii nakaanu kad kointutunan miagal kopio kad kointutunan tulun KD.
Tulun ruminikot aiso kasagaan kiharo kad kointutunan dino, miloh mokianu om kopogulu kaanu tusin pongobi porinta montok tulun mosikin id pogun diti. Mantad dino, okon ko tulun KD o kaanu di tusin pongobi porinta nga tulun dilo narait tu atalang do mosikin songimpisuk miyon id disan-disan do kakadayan.
Nga tulun KD au suminimban o koporuo morobuat id dumo. Timpu baino okon nodi ko kapaganan do tulun KD do mongukab tanah diolo kigaran Native Title (NT) tu kiharo nodi misin monguhup longon diolo momonsoi karaja id dumo miagal ko motulipan om misin pangaragus om pongomot. Om haro nogi ilo kotinanan pomutanaman miagal ko Lembaga Tabung Getah om Kelapa Sawit do monguhup diolo id kopomutanaman. Haro nogi ilo bank Pertanian ii asaga popoolos tulun KD do tusin pukuon (modal) mongindapu.
Kotinanan dilo narait tinuridong do porinta montok popomogot pomutanaman tulun KD id labus kakadayan. Soginumu tulun KD ii kiharo tanah kigaran NT, baino diti aparu yolo mongukab tanah dino do pananaman do kouwaan, rarapaan, gata, piasau tumau om suusuai po.
Id gana pulitik nogi nga kiharo pipiro tulun KD id suang pulitik om poirikau id kinoyonon tasawat gisom do milo yolo monokiboros tulun pulitik tangapantang mantad dilo tinaru tangagayo. Id suang koponontudukan om pongindopuan, timpu baino ogumu nodi tulun KD koilo mongindapu id kakadayan.
Ogumu nogi tulun KD nosiliu dokutur pongubatan, engineer om lawyer. Tulun KD nogi nga nokoilang tumanud do kotumbayaan wagu (modern religions) om okon ko pagan yolo sogigisom.
Boros KD ii gunoon do mogondi om momurinait di pogulu, timpu baino milo ginuno papadalin do 66 buuk panambayangan kotumbayaan wagu mantad boros English.
Ginumu buuk nadalin dino kointutunan do boros KD agaras om milo gunoon sabaagi boros id pialatan do koinsanai tinaru tongokoodo (small ethnics) id pogun diti suusuai ko momoguno boros Malaya om English. Boros Singkung, Jawi om Tamil apagon do osingilaan do tulun KD tu ponurat dino okon ko momoguno Ponurat Rum (Roman Alphabet).
Poingalib osonong boros KD posuraton do momoguno Ponurat Rum dino. Koduo om, boros KD au apagon do osingilaan. Ponurat Rum “C”, “F” “Q” om “X” au oguno id koponuratan boroson (words) boros KD. Boros KD nung ginuno tulun KD moboros mantad timpuuni, pointantu milo gumaras o boros tu ouhupan do boros tagayo miagal ko boros English.
Boros Malaya nogi nga miagal di. Ogumu boros English nanu diolo pinoruhang do boros dino. Baino nopurimanan diolo (tulun Malaya) do au milo boros diolo sondiri gunoon popomogot diti pogun nung aiso boros English. Mato Ponontudukan Science om Mathematics au milo potudukon momoguno boros Malaya noopo.
Boros English no milo gunoon tu boros sompomogunan ii agaras, aralom om agayo guno id pinsingilaan takawas.