NUNU MA KOOTUSON NUNG ATAGAK O BOROS TINARU
BOROS Kadazandusun kosudong om milo gunoon sabaagi boros pialatan tinimungan tulun mamasok sandad (Momogun) id pogun diti nga mantad do au do tulun Kadazandusun au minomusorou kogunaan mongupus om manampasi boros tinaru miagal tulun Sina om India. Di toun 1951, nokosurat ii iso pinibatasan rinoitan do Fenn-Wu (FennWu Report).
Id Pinibatasan dino, tulun Sina om India ii alaid no mogiigiyon id pogun Malaya minokianu kasagaan do porinta Malaya do popotimporon do koponontudukan boros Singkung (Mandarin) om Tamil id sikulan porinta. Maya do Pinibatasan Barnes (Barnes Report) di toun pogului noturidong Pinibatasan Fenn-Wu, au daa nasaga o porinta Malaya do manahak kasagaan popotuduk boros Singkung om Tamil nga indai noopo boros Malaya om English daa o potudukon toi ko gunoon sabaagi boros piturubungan id sikulan porinta.
Nga osonsog kopio tulun Sina om India do minokianu kasagaan.mantad porinta do potimporon kopontudukan do boros tinaru diolo id sikulan porinta. Mantad do kosonsogo diolo minokianu do pinaakun do porinta popotilombus koponontudukan boros Singkung om Tamil id sikulan porinta. Gisom do baino kakaal potudukon boros Mandarin om Tamil id sikulan porinta. Tulun Sina om India kasaap mongusin do kopomorunan sikulan Singkung om Tamil id pototongkop pogun Malaysia toi ko hinonggo nopo haro tulun diolo mogiigiyon. Tangaanak diolo barasaan om tudukan do molohing diolo do boros tinaru sondiri.
Nga tulun Kadazandusun ii mamamasok sandad (native inhabitants) id pogun diti aiso pokimamaan mongupus boros tinau om au orubatan do atagak o boros tinaru. Mantad dino do au yolo nakaanu pongobian mantad British om koporintaan Malaya do manampasi boros Kadazandusun di pogun diti tu au yolo minokianu. Topot nopo nga boros tulun mamasok sandad no daa boros gunoon diolo id pogun diti nung au daa noturidong ii Pisompuruan
Malaysia (Sabah om Sarawak pinaamung do Malaya) di toun soribu siyam naatus onom noopod om tolu. Kinoturidangan do Pisompuruan Malaysia minogowit do boros Malaya sabaagi boros gunoon id pointongkop sikulan porinta. Tulun Kadazandusun o nobosugan montok kopomogunaan do boros dino tu tinanud diolo do atus paratus kopomogunaan boros Malaya miampai au nodi moboros do boros tinaru sondiri.
Andasai do tulun Kadazandusun do aiso nodi guno boros tinaru sondiri tu au gia gunoon om au potudukon id sikulan porinta. Boros Malaya noopo di siningilaan om gunoon diolo do miboros id pirumaan om id pitimungan mulong po do hilo yolo id labus kakadayan. Tanak diolo poinsikul muli walai om moboros boros Malaya kumaa molohing.
Tapa om tina potungkabang noopo dii tu au no milo sumimbar om au kosimbar do tanak id boros tinaru sondiri. Laid nopo di, ii tanak di o minonuduk om nokotuduk do molohing diolo do boros Malaya. Timpu baino diti, kogumuan molohing moboros boros Malaya kumaa tanak sundung po do id walai sondiri. Id walai panambayangan nogi, gunoon do tulun Kadazandusun do atus paratus o boros Malaya do rumayou, modsinding, sumambayang om popotuduk Boros Kinorohingan mantad do Buuk Panambayangan ii nokosurat id boros Malaya. Di waagu norongou io abar do muhang ilo tinaru suai do gunoon do tulun Kadazandusun o boros tinaru sondiri do lumohou ngaran do Kinorohingan. Iti nga iso o koikuman om kapanganak tagayo id pomusarahan do tulun Kadazandusun tu au yolo lumohou Kinorohingan momoguno boros tinaru sondiri.
Buuk Panambayangan dino nokopogulu dinalin do tulun Kotonobon (Western people) mantad boros English kumaa boros Kadazandusun (Bundu/Liwan om Tindal) di koimpuunon toun 1960 id Ranau om nogi kumaa boros Iban id Lawas Sarawak. Paantakan do pinadalin diolo boros Buuk dino mantad boros English kumaa boros sandad tinaru dilo narait nopo nga mooi do asanang do oilaan om osingilaan do tulun Momogun o tonsi toi ko suang om rati ponudukan id Buuk dino. Kopomogunaan do boros tinaru do miagal diti o paantakan nopo nga katampasi kopio do boros tinaru. Boros Mandarin om Tamil natampasi mantad no do upuson om gunoon do somboros (tulun Sina om India) moboros id walai sondiri om id walai panambayangan om timungan tagayo diolo hinoggo nopo tulun diolo osompipi tumimung.
Nunu ma kootuson nung atagak o boros tinaru Kadazandusun? Tulun Kadazandusun sondiri ii obungou tu osiliu yolo do tulun do aiso ngaran tinaru di potimporon id pogun diti. Soira monuang yolo poom pokionuan karaja toi ko kosuangon sikul, kobontol yolo boogiyan id poom dino ii mongudiyo ‘nunu tinaru’. Id boogiyan dino, poinsurat mantad no do ngaran tinaru Malaya, Sina, India om Susuai (Others).
Soira suangan do tulun Kadazandusun boogiyan dino, momusorou yolo do okon ko tulun Malaya, Sina toi ko India yolo. Mantad dino do suangan nopo diolo ii boogiyan do “Susuai”, ka, sabaagi kointutunan tinaru diolo. Insan maso do oturidong o iso ngaran montok toinsanan tulun mamasok sandad id pogun diti om ngaran di sinorou om pinoumbal (suggested) nopo daa ii kosudong kopio daa monompuru toinsanan tinaru sandand ii haro id pogun diti nopo nga MOMOGUN, ka ii kirati do ‘mog’igiyon’ toi ko ‘mamamasok sandad’ (native), ka.
Id suang ngaran dino o toinsanan ngaran tinaru sandad ii haro id pogun diti ii kaampai no Kadazandusun, Sungoi, Tatana, Murut, Kwijau, Lotud, Rungus, Kimaragang, roiton nopo tokuudi. Tulun tangapantang om puru pulitik Momogun no daa poingalib koilo mongulud om popootus pokimamaan miagal diti do manampasi tinaru id pogun diti.
Nga puru pulitik tulun Momogun tangagangau poimpasi id pomogunan diti om au ogumu timpu momusorou buruonon tagayo (big responsibility) diolo do manampasi om mongupus tinaru nung piagalon do kagangahan om ginumu timpu gunoon diolo monoguang do projek kousinan om popoindalan do karaja pulitik diolo. Tulun Kadazandusun au daa apatut lumansan indai noopo do puru pulitik nga yolo sondiri daa ii osonsog mokianu do puru pulitik ii pinoingkakat (elected) diolo.
Tulun pulitik momogun no daa ii apatut mamayayat tulun momogun do mongupus tinaru sondiri. Pokimamaan mongupus tinaru om manampasi boros tinaru nopo nga buruonon do toinsanan tulun Kadazandusun au intangan nunu ngaran walai panambayangan tonudon, nunu karaja, tondu toi ko kusai, tanak toi ko molohing, apantang toi ko kosisiano, kisikul toi ko aiso sikul, pakaraja rumamit do taanuanu (salary/income) toi ko mongindapu, poirikau id upis porinta toi ko momutung do gata.
Nung au do tulun Kadazandusun upuson o tinaru om boros tinaru, obosugan yolo dilo tinaru tangagayo ii ologod sunduan mongupus tinaru om boros tinaru sondiri.
Tanak om sinakagon do tulun Kadazandusun ii obungou, oimaniman om oikum-ikum soira aiso nodi kointututan tinaru diolo id pogun diti mantad no do natagakan yolo do boros tinaru.