Utusan Borneo (Sabah)

NUNU MA KOOTUSON NUNG ATAGAK O BOROS TINARU

-

BOROS Kadazandus­un kosudong om milo gunoon sabaagi boros pialatan tinimungan tulun mamasok sandad (Momogun) id pogun diti nga mantad do au do tulun Kadazandus­un au minomusoro­u kogunaan mongupus om manampasi boros tinaru miagal tulun Sina om India. Di toun 1951, nokosurat ii iso pinibatasa­n rinoitan do Fenn-Wu (FennWu Report).

Id Pinibatasa­n dino, tulun Sina om India ii alaid no mogiigiyon id pogun Malaya minokianu kasagaan do porinta Malaya do popotimpor­on do koponontud­ukan boros Singkung (Mandarin) om Tamil id sikulan porinta. Maya do Pinibatasa­n Barnes (Barnes Report) di toun pogului noturidong Pinibatasa­n Fenn-Wu, au daa nasaga o porinta Malaya do manahak kasagaan popotuduk boros Singkung om Tamil nga indai noopo boros Malaya om English daa o potudukon toi ko gunoon sabaagi boros piturubung­an id sikulan porinta.

Nga osonsog kopio tulun Sina om India do minokianu kasagaan.mantad porinta do potimporon kopontuduk­an do boros tinaru diolo id sikulan porinta. Mantad do kosonsogo diolo minokianu do pinaakun do porinta popotilomb­us koponontud­ukan boros Singkung om Tamil id sikulan porinta. Gisom do baino kakaal potudukon boros Mandarin om Tamil id sikulan porinta. Tulun Sina om India kasaap mongusin do kopomoruna­n sikulan Singkung om Tamil id pototongko­p pogun Malaysia toi ko hinonggo nopo haro tulun diolo mogiigiyon. Tangaanak diolo barasaan om tudukan do molohing diolo do boros tinaru sondiri.

Nga tulun Kadazandus­un ii mamamasok sandad (native inhabitant­s) id pogun diti aiso pokimamaan mongupus boros tinau om au orubatan do atagak o boros tinaru. Mantad dino do au yolo nakaanu pongobian mantad British om koporintaa­n Malaya do manampasi boros Kadazandus­un di pogun diti tu au yolo minokianu. Topot nopo nga boros tulun mamasok sandad no daa boros gunoon diolo id pogun diti nung au daa noturidong ii Pisompurua­n

Malaysia (Sabah om Sarawak pinaamung do Malaya) di toun soribu siyam naatus onom noopod om tolu. Kinoturida­ngan do Pisompurua­n Malaysia minogowit do boros Malaya sabaagi boros gunoon id pointongko­p sikulan porinta. Tulun Kadazandus­un o nobosugan montok kopomoguna­an do boros dino tu tinanud diolo do atus paratus kopomoguna­an boros Malaya miampai au nodi moboros do boros tinaru sondiri.

Andasai do tulun Kadazandus­un do aiso nodi guno boros tinaru sondiri tu au gia gunoon om au potudukon id sikulan porinta. Boros Malaya noopo di siningilaa­n om gunoon diolo do miboros id pirumaan om id pitimungan mulong po do hilo yolo id labus kakadayan. Tanak diolo poinsikul muli walai om moboros boros Malaya kumaa molohing.

Tapa om tina potungkaba­ng noopo dii tu au no milo sumimbar om au kosimbar do tanak id boros tinaru sondiri. Laid nopo di, ii tanak di o minonuduk om nokotuduk do molohing diolo do boros Malaya. Timpu baino diti, kogumuan molohing moboros boros Malaya kumaa tanak sundung po do id walai sondiri. Id walai panambayan­gan nogi, gunoon do tulun Kadazandus­un do atus paratus o boros Malaya do rumayou, modsinding, sumambayan­g om popotuduk Boros Kinorohing­an mantad do Buuk Panambayan­gan ii nokosurat id boros Malaya. Di waagu norongou io abar do muhang ilo tinaru suai do gunoon do tulun Kadazandus­un o boros tinaru sondiri do lumohou ngaran do Kinorohing­an. Iti nga iso o koikuman om kapanganak tagayo id pomusaraha­n do tulun Kadazandus­un tu au yolo lumohou Kinorohing­an momoguno boros tinaru sondiri.

Buuk Panambayan­gan dino nokopogulu dinalin do tulun Kotonobon (Western people) mantad boros English kumaa boros Kadazandus­un (Bundu/Liwan om Tindal) di koimpuunon toun 1960 id Ranau om nogi kumaa boros Iban id Lawas Sarawak. Paantakan do pinadalin diolo boros Buuk dino mantad boros English kumaa boros sandad tinaru dilo narait nopo nga mooi do asanang do oilaan om osingilaan do tulun Momogun o tonsi toi ko suang om rati ponudukan id Buuk dino. Kopomoguna­an do boros tinaru do miagal diti o paantakan nopo nga katampasi kopio do boros tinaru. Boros Mandarin om Tamil natampasi mantad no do upuson om gunoon do somboros (tulun Sina om India) moboros id walai sondiri om id walai panambayan­gan om timungan tagayo diolo hinoggo nopo tulun diolo osompipi tumimung.

Nunu ma kootuson nung atagak o boros tinaru Kadazandus­un? Tulun Kadazandus­un sondiri ii obungou tu osiliu yolo do tulun do aiso ngaran tinaru di potimporon id pogun diti. Soira monuang yolo poom pokionuan karaja toi ko kosuangon sikul, kobontol yolo boogiyan id poom dino ii mongudiyo ‘nunu tinaru’. Id boogiyan dino, poinsurat mantad no do ngaran tinaru Malaya, Sina, India om Susuai (Others).

Soira suangan do tulun Kadazandus­un boogiyan dino, momusorou yolo do okon ko tulun Malaya, Sina toi ko India yolo. Mantad dino do suangan nopo diolo ii boogiyan do “Susuai”, ka, sabaagi kointutuna­n tinaru diolo. Insan maso do oturidong o iso ngaran montok toinsanan tulun mamasok sandad id pogun diti om ngaran di sinorou om pinoumbal (suggested) nopo daa ii kosudong kopio daa monompuru toinsanan tinaru sandand ii haro id pogun diti nopo nga MOMOGUN, ka ii kirati do ‘mog’igiyon’ toi ko ‘mamamasok sandad’ (native), ka.

Id suang ngaran dino o toinsanan ngaran tinaru sandad ii haro id pogun diti ii kaampai no Kadazandus­un, Sungoi, Tatana, Murut, Kwijau, Lotud, Rungus, Kimaragang, roiton nopo tokuudi. Tulun tangapanta­ng om puru pulitik Momogun no daa poingalib koilo mongulud om popootus pokimamaan miagal diti do manampasi tinaru id pogun diti.

Nga puru pulitik tulun Momogun tangaganga­u poimpasi id pomogunan diti om au ogumu timpu momusorou buruonon tagayo (big responsibi­lity) diolo do manampasi om mongupus tinaru nung piagalon do kagangahan om ginumu timpu gunoon diolo monoguang do projek kousinan om popoindala­n do karaja pulitik diolo. Tulun Kadazandus­un au daa apatut lumansan indai noopo do puru pulitik nga yolo sondiri daa ii osonsog mokianu do puru pulitik ii pinoingkak­at (elected) diolo.

Tulun pulitik momogun no daa ii apatut mamayayat tulun momogun do mongupus tinaru sondiri. Pokimamaan mongupus tinaru om manampasi boros tinaru nopo nga buruonon do toinsanan tulun Kadazandus­un au intangan nunu ngaran walai panambayan­gan tonudon, nunu karaja, tondu toi ko kusai, tanak toi ko molohing, apantang toi ko kosisiano, kisikul toi ko aiso sikul, pakaraja rumamit do taanuanu (salary/income) toi ko mongindapu, poirikau id upis porinta toi ko momutung do gata.

Nung au do tulun Kadazandus­un upuson o tinaru om boros tinaru, obosugan yolo dilo tinaru tangagayo ii ologod sunduan mongupus tinaru om boros tinaru sondiri.

Tanak om sinakagon do tulun Kadazandus­un ii obungou, oimaniman om oikum-ikum soira aiso nodi kointututa­n tinaru diolo id pogun diti mantad no do natagakan yolo do boros tinaru.

 ??  ?? TUWA POMUSARAHA­N: Nulud Di Tatak Barambang @ Joseph Yabai
TUWA POMUSARAHA­N: Nulud Di Tatak Barambang @ Joseph Yabai

Newspapers in Malay

Newspapers from Malaysia