Tulun Momogun ontutunan maya boros tina
BOROS tina tulun Momogun (i kaampai no boros Dusun, Kadazan, Lotud, Rungus, Murut, Labou, Tatana, Gana, Sungoi om boros ngawi Momogun suai ii haro id Pogun diti i au arait hiti) nuru kopio do atampasi id pogun diti tu iti no boros tulun momomogun sandad (native people) id pogun diti.
Nung atagak boros tina, atagak nogi tinaru tulun Momogun. Nung atagak tinaru om boros Momogun, tinaru suai po apasi id pogun diti. Boros di unoon do sanganu (somboros) do moboros no o apasi id pomogunan diti .
Boros di au gunoon nopo nga opunso do insan maso mulong po do aayayad o kabayaanan (slow process). Boros Momogun id koligaganan do atagak tu au gunoon do tulun Momogun do moboros. Sundung po do suhuon om nonuan yolo porinta om dilo Pogun Minisompuru (United Nations) do kasagaan manampasi boros tina (mother tongue), nga tulun Momogun sondiri i au tumanud tisuhu dino.
Tulun Momogun, tanganak om komolohingan, kirongod (ranked) om mongungumo (farmer), oinsanan nopo moboros boros Malaya (BM) om tolikudan diolo o boros tina. Atalang iti koulalaho diolo soira id koyonon kapangaramayan do tadau kaamatan, au yolo mimboboros do boros tina sundung po do atus paratus yolo songintimung id iso koyonon id labus kakadayan. Miagal nogi di id walai panambayangan id labus kakadayan, uhang diolo mimboboros id boros BM sundung po do nadalin no daa i 66 buuk panambayangan diolo kumaa id boros Momogun mantad boros English di koimpuunon toun 1960an hilo id watas Ranau.
Boros English nogi nga au yolo songkuro koilo. Apatut daa singilaan nogi diolo boros English tu boros do sompomogunan. Boros dino sinuangon do toinsanan toilalaan om toilalaan dino miagal ginayo om rinalom dilo rahat. Boros suusuai i kaampai no BM, au kahalib kagaraso boros sompomogunan dino. Boros Momogun miagal i do ginaras do BM.
Au koilaan do tulun Momogun do boros sompomogunan dino silihon dilo tinaru tangagayo do paantadan momutus (judging) do tulun Momogun nopo nga oribau toilalaan id tutok mantad no do au aralom toilaan diolo do boros English.
Kobolingkaangan tagayo tulun Momogun atagakan boros sandad nopo nga atagakan yolo sondion om impohon do manampasi kointutunan tinaru id pialatan dilo tinaru tangagayo.
Intangai id tv om astro, aiso iso po do abaabayan sumolimbou i momoguno boros Momogun. Nung potimpuun do tulun Momogun abaabayan id tv do momoguno boros Momogun, abaabayan do katun (cartoon programmes) no i poingalib kosudong (more suitable) do posolimboon tu au apagon tulun Momogun manahak boros Momogun montok katun dino i milo pokionuon do tulun Momogun mantad do Porinta Ponontudukan Malaysia. Nga isai tandasan om sonsolon do tulun Momogun nung aiso abaabayan tulun Momogun do posolimboon id tv toi ko id astro?
Tulun Momogun sondiri ii atandasan om sonsolon tu au minokianu wayaan (channel) koposolimbaan boros Momogun id tv om nung kaanu daa yolo do wayaan dino, aiso po diolo ii abaal koilo mongulud totootopot boros Momogun i osonong o koposolimbaan id tv toi ko id astro.
Sinding tulun Momogun di nosupu nogi nga au po kosunggu sinonong ii milo lansanon posolimboon id tv toi ko id astro i kinongohon do tulun ginumuan. Nga timpu baino mogot po tu sinding Momogun dino osima sindingon id tiyonon poginuman karaoke. Iti no doti kobungou nokuro tu kogumuan tulun Momogun arahi kumaa id poginuman karaoke.
Tinaru suai o mintong diolo om monondos diolo do tulun Momogun nopo nga magagauk. Nga tulun Momogun di moginum au matuu kopuriman do ponginsasana dilo. Pomumutus dilo tinaru tangagayo do oinsanan tulun Momogun do magagauk nopo nga au otopot tu ogumu tulun Momogun di au magauk om tinaru tangagayo nogi nga ogumu i arahi magauk id poginuman karaoke. Nga pogiginum do tulun Momogun nopo nga adalaan atalang (obvious) id dumbangan mato dilo tinaru suai lolobi soira orikot koponondigan diolo do tadau kaamatan.
Somonu doti do kapangaramayan tadau kaamatan au nodi ramayon miampai kopogoukan. Tulun Momogun au d dti taagal do magauk id tinimungan (hall) nga milo yolo sompori-pori magauk id walai sondiri. Nga haro doti au kotumboyo (disagree) nung potingkodon daa kopio o kopogoukan id tinimungan dino. Nga aukasagaan (disagreement) dino milo insasamadan miampai boroson do poingkaa: “Kawasa tokou i do moginum kinomol id tinimungan nga toboyon (control) o ginumu inumon om ralan koponginuman nopo nga taason id suki om potikidon kumaa tulun songirikau, okon nodi ko siopon mantad do luping,” ka.
Tulun Momogun tapantang id pulitik no daa lansanon milo manahak biraso (advice) kumaa mongungulud abaabayan (programme organizers) kapangaramayan tadau kaamatan mooi do oulud daa o abaabayandino om tumanud kopio do kooturan i pinatantu (established) do tulun tapantang Momogun. Kooturan dino tonudon do hinonggo nopo koyonon tulun Momogun monondig do tadau kaamatan, i kaampai no koyonon id boogiyan (level) Kampung (Village), Watas (District), Pogun (State) om Sompogunan (National).
Koponguludan tosonong do abaabayaan montok kapangaramayan tadau kaamatan nopo nga buruponsibilitonon tagayo (big responsibility) do tulun Momogun tangapantang om manahak daa yolo pingludaan toilalaan mongulud abaabayan miagal toilalaan do sompomogunan kumaa komulakan tulun Momogun id kampung om id watas.
Di au po orikot kapangaramayan tadau kaamatan dino id wulan kolimo tikid toun, noulud no daa mantad diolo o abaabayan kaamatan ii pohoroon id linaging pambantaan do kaamatan. Nung oulud o ababayan i kabagal pokitonon om pohoroon solinaid timpu di, au no daa taagal do haro abaabayan suusuai (foreign programmes) do poompiton id abaabayan sinupu ii poimbida montok noopo do kapangaramayan tadau kaamatan dino.
Miagal di toun notoliban, nokuro tu pinasaga do mongungulud abaabayan do pinaharo id linaging ii sayau “pocopoco” id kapangaramayan tadau kaamatan dino? Au i doti kasala pinaharo sayau dino nga iri no ralan koimpuunon do osowolian o sayau koubasanan do tulun Momogun do sayau mantad tinaru suai.
Tadau Kaamatan nopo nga kapangaramayan montok tulun Momogun noopo om abaabayan di pohoroon nogi nga montok do kopokitanan koubasanan tulun Momogun noopo.
Haro manaku sayau tulun Momogun ii pokitonon id kapangaramayan do koubasanan dilo tinaru suai? Nga okon ko komoyon do au kawasa tumindapou ilo tulun mantad tinaru suai id kapangaramayan do tadau kaamatan.
Apatut nogi do alapon yolo do tumindapou id kapangaramayan dino mooi do kotutun kopio yolo om mamagatang yolo do kosonongo karalan-ralano koubasanan do tinaru Momogun id pogun diti.