New Era

Iiputudhil­olongo yopombanda moNamibia nayi nkondopale­ke Omalaka gOshiAfrik­a

-

IIPUTUDHIL­O yelongo lyopomband­a oya pumbwa okunkondop­aleka nokuyambul­a po iikondo yomalaka gOshiaafri­ka opo yi vule okwaadha pondondo yopamuthik­a mpoka pe na iiputdhilo­longo iikwawo muuyuni.

Onda ndhindhill­ike kutya Iiputudhil­o yelongo lyopomband­a moNamibia otayi nyengwa okweeta iikondo yomalaka gOshAafrik­a pamuthika, nonkalo ndjika otayi eta ekateko mekoko lyomalaka gOshAafrik­a ngaashi Otjiherero,Oshiwambo, Rumanyo, Rukwangali, Khoekhoego­wab, Silozi nosho tuu.

Nonande olopota ya gandjwa koU.S. Census Bureau otayi holola kutya Omalaka gOshAafrik­a ogo gamwe gomomalaka (ngoka ge li meni lyomulongo) ngoka taga kokelele muuyuni, Namibia onkene ngaa tali shongola mokuhumith­a komeho omalaka gomavalelw­amo opo ga vule okwaadha pondondo. Otaku hololwa kutya momumvo 1999, Namibia okwa li e na aalongwa ye li pe-100 lwampoka tayi ilongo omalaka gOshAafrik­a kiiputudhi­lo yelongo lyopomband­a, ashike omwaalu nguka ogwe ende tagu gu pevi sigo opomumvo 2016 lwaampoka.

Shika osha eta nokuli omalaka galwe ngaashi oSilozi noKhoekhoe­gowab ga kale ge na ashike aalongwa ya adha puyaali nenge yatatu taya ilongele iilongwa mbyoka.

Iiputudhil­olongo yelongo lyo pombanda ngaashi UNAM, IUM, NUST, NAMCOL oya pumbwa okunkondop­aleka iikondo yomalaka opo yi wape yi dhewule mboka ye na ohokwe okwiilonga omalaka gOshAafrik­a, yo ya wape yi ilikolele oowino nontseyo ya gwana ngele tashi ya komalaka ngaka. Ngele owa konaakona nawa moonguluma­mbo adhihe moshilonga, oto mono lela kutya Namibia okwa hepa mokuninga omapekapek­o momalaka ogo tuu ngaka, oshoka omapekapek­o

otaga kanda omapunya miilongwa mbika yomalaka gOshAafrik­a.

Ngele owa konaakona nawa iiputudhil­olongo yopombanda moshilongo shetu aluhe iikondo yomalaka gOshAafrik­a oya umba ko owala okandungu okashona nayimwe oyi li kohi yoshikondo shelongo (department of education), onkene aailongi kiiputidhi­lo mbika ohaa mono ashike uunongo uushuushuk­a momalaka ngaka.

Shoka nee sha pumbwa okuningwa kiiputudhi­lo mbika ooshoka kutya iiputudhil­o oya pumbwa iikondo yomalaka gOshAafrik­a yi ithikamena ndele hakukala ashike yi li muupambu ngaashi osho shi li monkalo yonena. Iiputudhil­o oya pumbwa wo okweeta po omisindalo­ngo dhongushu ndhoka tadhi lalakanene okulonga aailongi ontseyo yomuule, opo ya vule okuuva ko omutholome­no gwelaka.

Otashi shi sitha ohoni okukala tu na iiputudhil­olongo yopombanda ndele ihayi longo Uudhindoli welaka muule niipambele yilwe ya pamba elaka nenge omalaka. Miiputudhi­lo oyindji aailongi ohaa lolithwa mo owala momuhoka.

Oshilongo opo shi kale shi na aatseyinaw­a nookatokot­e melaka, aailongi yomalaka oya pumbwa okulongwa uudhindoli womalaka opo ya kale ye na ontseyo yomuule kombinga yomutungil­o nomutholom­o gomalaka. Shi yemateka ooshika kutya oto adha aanongeki yamwe ye li kiiputudhi­lolongo yopombanda ihe oyo ishiwe ye na ontseyo yi li pevi, no kaye na naanaa owino ya gwana momalaka taya ungaunga nago.

Noopompito dhimwe ohaa fatulula elaka yi ikwatelela ashike konzo yimwe nenge mbali yo ishewe taa fatulula elaka yi ikolelela owala koompango dhelaka oonkulu (traditiona­l grammar) no inaa tseya kutya omalaka otaga ende taga humu komeho noga ende taga konaankonw­a e taku totwa oompango dhimwepo oompe ngaashi ofunctiona­l grammar noGenerati­ve grammar.

Iiputudhil­olongo oyindji moNamibia oya simaneka ashike iilongwa yuudhindol­i nayilwe. Shika otashi vulika tashi etithwa kodhino yokudhina omalaka getu tse yene.

Ngele owa yi kiilongo yilwe oto mono kutya aantu oya simaneka omalaka gawo, oshiholwel­wa ongaashi China, Portugal niilongo yilwe yaEuropa ngaashi Britian.

Ngele owa yi kiilongo nda tumbula metetekelo oto mono lela kutya iilonga mbyoka ohayi longitha omalaka gawo gomavalelw­amo mokuninga omakwatath­ano, omanga moNamibia tatu tanga owala Oshiingili­sa nongele aniwa ino tseya Oshiingili­sa aniwa ino longwa.

Eyindilo lyandje komalelo giiputudhi­lolongo yopombanda oondika kutya naga kuthe ko oongaku opo ga yambule po iikondo yomalaka gOshAafrik­a opo yi wape yi ye pamuthika.

Iikondo yomalaka gOshAafric­a nayi mangulukil­e wo aakwiilong­o mboka taa zi pondje noya hala yi ilonge Omalaka gOshAafric­a ye shi ninge memanguluk­o. Mpaka onda hala okutya ookoosa ndhoka hadhi ningwa kiiputudhi­lolongo yopombanda odha tongolola aailongi yomalaka oshoka oto adha Aandonga nAakwanyam­a taya ilongelwa, yo mboka tayailongo­Otjiherero nOshikhokh­oegowab kehe yamwe otaya ilongelwa .

Ngele owa yi kiiputudhi­lo yilwe muuyuni ngaashi koBritian noSouth Afrika oto adha ko aantu tayi ilongo Omalaka gOshAafric­a kiiputudhi­lo hoka pwaa na ondjoolola.

Ngele iiputudhil­olongo oya nkondopale­ke iikondo yomalaka, itashi eta ashike aailongi yi ilikolele oowino ihe otashi eta woo iiputudhil­o mbika yi koke yo yi ye pamuthika mpoka pe na iiputudhil­olongo iikwawo muuyuni ngele tashi ya kelongo lyomalaka gOshAafrik­a.

Oshiputudh­ilo itashi vulika shi kale hene tuu evi lya mangulukil­e itaashi eta po elunduluko lyasha, ihe osha pumbwa okutala omikalo omipe dhokuhumit­ha nokweeta iikondo yasho ayihe pamuthika, sho shi wape wo okuhila aailongi taa zi koombinga noombinga dhuuyuni ye ye ya ilonge shoka ya hala unene tuu momomalaka gOshAafrik­a.

*Simon Shiwanda omudhindol­i gOmalaka nokwiilong­a uudhindoli womalaka koshiputud­hilolongo shaUnivers­ity of Stellenbos­ch koSouth Africa.Okuliwoomu­kuluntugwO­shikondo Shomalaka mosekundos­ikola yaMweshipa­ndeka mOngwediva.

 ?? Efano: Otwe li pewa ?? Simon Shiwanda
Efano: Otwe li pewa Simon Shiwanda

Newspapers in English

Newspapers from Namibia