Reuzen-RAM
DDR3-module met 16 GB installeren
De meeste desktop-pc's, notebooks, kleine servers en NAS-systemen met DDR3-geheugen ondersteunen modules van maximaal 8 gigabyte. Maar soms kun je ook DIMMs met de dubbele capaciteit gebruiken.
De meeste nieuwe desktop-pc's en notebooks werken met DDR4SDRAM. De bijbehorende geheugenmodules hebben een maximale capaciteit van 16 GB. Afhankelijk van het aantal slots – twee, vier of acht – kun je zulke apparaten dan voorzien van 32, 64 of zelfs 128 GB werkgeheugen.
Bij systemen met DDR3-RAM is het een ander verhaal. Daarvoor zijn inmiddels ook 16-GB-modules als 'UDIMMs' verkrijgbaar, maar daarbij heb je wel minder keus. Daarnaast werken deze modules alleen in bepaalde computers en zijn ze veel duurder dan de DDR4-varianten met 16 GB (die laatste koop je al vanaf zo'n 85 euro). Met onze tips kun je snel een goede inschatting maken of de grote modules op jouw computer werken.
Maar we richten ons eerst op de techniek. Op elke Dual-Inline Memory Module (DIMM) zitten 4, 8, 16 of meer afzonderlijke SDRAM-chips. De capaciteit van die chips wordt uitgedrukt in gigabit (Gbit) en bij complete modules wordt de capaciteit uitgedrukt in gigabytes (GB), waarbij acht bits natuurlijk één byte vormen. Volgens de specificaties van de JEDEC mogen modules van dezelfde capaciteit een verschillend aantal chips bevatten; een module van 4 GB kan bestaan uit vier chips van elk 8 Gbit, uit acht chips van 4 Gbit en zelfs uit zestien stuks met ieder 2 Gbit. Het probleem is alleen dat niet elke pc overweg kan met elke bouwvorm.
Register en buffer
Anders dan bij modules voor desktop-pc's en notebooks hebben de varianten voor servers en workstations veel meer dan 16 GB. Op deze zogeheten Registered DIMMs (RDIMMs) zijn extra chips aangebracht, waarbij alleen de datalijnen van de afzonderlijke geheugenchips direct met de geheugenbus in verbinding staan. De adres- en commandosignalen lopen via extra buffer- respectievelijk registercomponenten. Ze ontlasten de signaallijnen, zodat elke DIMM meer RAM-chips kan bevatten.
Je kunt in desktop-pc's en notebooks altijd Unbuffered DIMMs (UDIMMs) inbouwen. Zoals de naam al aangeeft zitten daar geen bufferchips op. De adres- en stuurlijnen van alle SDRAM-chips zijn hier direct verbonden met de geheugenbus, waardoor ze de geheugencontroller in de processor belasten.
Voor het adresseren van het RAM heeft de geheugencontroller een bepaald aantal adreslijnen. Dit beperkt wederom de maximale capaciteit per geheugenchip die de processor kan adresseren. Bij de eerste typen processors voor DDR3DRAM was dat 2 gigabit per SDRAM, later werd het 4 Gbit. Pas bij recente modellen is dat 8 Gbit.
Deze beperking bepaalt ook de maximale capaciteit van de modules die de betreffende geheugencontroller kan gebruiken. Voor een 16GB-UDIMM zijn dus 8Gbit-chips nodig. SDRAMs met meer dan 8 Gbit worden nog niet gemaakt en meer dan 16 chips zijn alleen toegestaan bij RDIMMs. Zodoende is 16 GB momenteel het maximum voor geheugenmodules in pc's en notebooks.
Tot voor kort kwamen 8-Gbit-DDR3chips overigens ook nog niet veel voor: de eerste leverbare 16GB-DDR3- UDIMMs werden halverwege 2015 met een truc gemaakt door Intelligent Memory: daar werden telkens twee 4-Gbit-chips gecombineerd tot een 8-Gbit-chip. Tegenwoordig verkopen ook Crucial, Mushkin en Transcend 16GB-UDIMMs, voor notebooks ook in Small-Outline-(SO-)uitvoering. Op de modules zitten steeds DDR3L-SDRAM's die voor 1,35 volt (i.p.v. 1,5 volt) zijn gespecificeerd; ze verdragen overigens wel 1,5 volt. Crucial stuurde ons voor een test vier modules van het type CT204864BD160B .C16FA (DDR3L-1600/PC3L-12800U).
Compatibel met processor
Aangezien de DDR3-modules van 16 GB worden gebouwd op basis van chips met 8 Gbit, werken ze niet in oudere systemen; Intel-cpu's moeten moderner zijn dan de Core i-processors van de vierde Haswellgeneratie uit 2013, dus Core i3-/i5-/i7-4000.
Pas bij Broadwell-chips heb je kans dat ze wel werken. Op enkele uitzonderingen na zijn die namelijk alleen als mobiele processor uitgekomen, bijvoorbeeld in de kleine NUC-pc's als de NUC5i3RYK. Ook serverAtoms van de serie C2000 kunnen met 8Gbit-SDRAMs uit de voeten.
Ook Skylakes (Core i-6000) bieden ondersteuning voor 8 Gbit. Vermoedelijk komt dat omdat hun geheugencontroller ook DDR4 kan aansturen. Intel staat hiervoor officieel ook 8Gbit-chips toe, maar volgens de specificaties van Skylake vallen de DDR3-chips daar niet onder. Desondanks werken ze wel in enkele LGA1151moederborden, zolang het BIOS maar meewerkt. AMD-apu's van de series A10, A8, A6 en A4 voor FM2+-moederborden bevatten volgens de BIOS and Kernel Developers Guide geheugencontrollers die met 8Gbit-DRAM's werken. Vooral bij de recentere moederborden met chipsets als A88X, A88 en A85 moet het BIOS dan ook 16GB-UDIMMs herkennen. Asus en ASRock geven enkele Skylakemoederborden met DDR3-DIMM-slots officieel vrij voor 16GB-modules. We hebben het uitgeprobeerd met de Asus H170I-Plus D3 en de Asus B150M-C D3 en dat werkte. Die laatste hebben we gebruikt voor onze 'basis-pc', een van de bouwvoorstellen uit c't 1-2/2016.
In de DIMM-compatibiliteitslijsten van genoemde moederborden worden maar erg weinig 16GB-modules vermeld. Experimenten met 32 of 64 GB DDR3(L)-SDRAM gaan met andere woorden gepaard met een bepaald risico. Bovendien zijn ze vrij duur: bij een moederbord met maar twee DIMM-slots is het goedkoper om een nieuw moederbord met vier 8GB-modules te kopen in plaats van twee dure 16GBmodules. Je kunt er ook voor kiezen om meteen op DDR4 over te stappen. Zelfs bij DDR3-moederborden met vier DIMM-slots loont het vermoedelijk alleen in bepaalde situaties om minstens 600 euro voor 64 GB werkgeheugen uit te geven. (mvdm)