De blockchain
Van enfant terrible tot ultieme fintech
Steeds meer start-ups willen het wereldwijde betalingsverkeer vereenvoudigen. Ze willen klantgegevens langdurig fraudebestendig bewaren en zelfs complete bedrijfsprocessen in de vorm van zogeheten 'smart contracts' door computers in plaats van mensen laten afhandelen. Om dat voor elkaar te krijgen, bouwen ze allemaal op hetzelfde fundament: de blockchain. Een complexe technologie met enorme, maar nog onzekere mogelijkheden.
Stel je eens voor dat het saldo van je rekening niet bij je bank is opgeslagen, maar op de computer van een onbekende. En dan niet alleen maar bij een enkele onbekende, maar bij duizenden onbekenden verspreid over de hele wereld. Je weet niet wie je saldo bewaart en of die persoon het misschien probeert te veranderen of zelfs te wissen. Toch kun je ontspannen achterover leunen en erop vertrouwen dat je saldo altijd klopt en bijgewerkt is en dat je altijd kunt beschikken over het geld op je rekening.
Hackers tegen het systeem
Klinkt dat als een droombeeld? Toch is het al mogelijk. Dat kan dankzij de zogeheten blockchain, een gedecentraliseerd database- en verificatiesysteem, dat onder andere de basis vormt voor cryptovaluta zoals Bitcoin.
De blockchain is al ongeveer een decennium bekend. Als reactie op de wereldwijde crisis in de financiële sector publiceerden een of meer IT-activisten in 2008 onder het pseudoniem 'Satoshi Nakamoto' het concept voor een alternatief geldsysteem dat niet centraal werd beheerd, maar door de deelnemers zelf.
Het doel was niet alleen om een nieuwe valuta te creëren in de vorm van Bitcoin. Er moest ook een technische infrastructuur worden opgezet om de nieuwe digitale munteenheid veilig tussen deel-
nemers te kunnen uitwisselen. Dat lukte met een geslaagde combinatie van reeds bestaande concepten, zoals asymmetrische versleuteling, peer-to-peer netwerken en proof of work.
Een van de dingen die de blockchain zo bijzonder maakt, is dat iets wat eenmaal is opgenomen in zo'n 'blokketen' niet achteraf gewist kan worden. Dat wordt gewaarborgd door een complex decentraal algoritme. Duizenden computers wereldwijd berekenen bijzonder complexe wiskundige checksums om de gegevens in de blockchain te verzegelen.
Die wiskundige berekeningen zijn zo complex dat alleen alle computers samen in staat zijn om de benodigde checksums te leveren. Het is dan ook uitgesloten dat individuele personen checksums kunnen berekenen waarmee de database achteraf aangepast kan worden.
Bij cryptovaluta als Bitcoin worden de eigenaren van de betrokken computers 'miners' genoemd. Ze verwerken Bitcointransacties door nieuwe datablokken aan de keten toe te voegen. Daarvoor moeten eerst hash-waarden worden berekend. Dat lukt alleen door lukraak uitproberen en is onderdeel van het 'werk' in het proof-of-work proces. Voor elk nieuw blok duurt dit proces circa 10 minuten. Wie als eerste de waarde heeft berekend mag het nieuwe datablok, waarin momenteel zo'n 2000 transacties worden gebundeld, toevoegen aan de blockchain. Als beloning ontvangt de miner nieuwe bitcoins.
Die beloning werkt bij Bitcoin niet alleen als motivatie om te investeren in rekencapaciteit om zo te garanderen dat de blockchain continu bijgewerkt en gevalideerd wordt. Het is ook een manier om geld te creëren voor de bank- en staatloze cryptovaluta. Het Bitcoin-systeem gaat wel uit van een maximale geldvoorraad van 21 miljoen bitcoins, waardoor de hoogte van de beloning mettertijd afneemt.
Iedereen kan in theorie Bitcoin-miner worden of bijdragen aan de andere cryptovaluta die als paddenstoelen uit de grond schieten en elk hun eigen blockchain in stand houden. Je hoeft er zelfs geen eigen hardware voor te hebben, je kunt ook rekencapaciteit huren (tegen betaling van andere valuta) bij miningdienstaanbieders. Maar het blockchain-concept is niet alleen toepasbaar voor cryptovaluta. In principe kunnen met blockchains allerlei toepassingen worden gerealiseerd, zolang de gewenste functionaliteit met wiskundige regels beschreven en door machineleesbare code aangestuurd kan worden.
Payment channel
In de Bitcoin-blockchain is de complexiteit van de scripttaal en daarmee de mogelijke functieomvang bewust heel beperkt. Een eenvoudig systeem is nu eenmaal beter te controleren op fouten. Toch zijn ook daarmee interessante dingen te realiseren. Zo kun je er een zogeheten payment channel mee runnen.
Zo'n payment channel maakt het bijvoorbeeld mogelijk voor aanbieders van online media om kleine bedragen voor hun digitale content in rekening te brengen zonder dat een groot deel hiervan meteen weer opgaat aan transactiekosten bij de vaak veel duurdere traditionele aanbieders van betalingsdiensten.
Een payment channel via de Bitcoinblockchain maakt het mogelijk om vele kleine transacties tussen twee of meer deelnemers te bundelen tot één enkele transactie. In de blockchain hoeven na gebruik van het channel enkel de eerste en laatste transactie te worden bewaard. Dat scheelt opslagruimte en kosten.
Zo'n payment channel kan in principe jarenlang geopend blijven en levert dan tijdens het gebruik geen extra kosten op voor meer transacties. Tot dusver werken dergelijke kanalen, bijvoorbeeld van de start-up SatoshiPay, slechts in één richting (de klant betaalt). In de toekomst zouden geldstromen in twee richtingen mogelijk moeten worden. Ze kunnen dan altijd open blijven.
Maar payment channels zijn niet alleen geschikt als betalingsmethode voor online media. In theorie kun je daarmee alle digitale resources betalen die op internet te vinden zijn.
De Amerikaanse start-up '21' richt zich bijvoorbeeld op de markt voor APItoegang. Talloze programma's en websites zijn afhankelijk van het opvragen van gegevens van anderen via deze API's. Vaak zijn die wel gratis toegankelijk, maar bij sommige moet je eerst een account maken, betalingsgegevens invoeren en soms zelfs maandelijks een bedrag betalen, ook al gebruik je ze zelden.
Bij '21' is dat allemaal niet nodig, omdat bij het aanroepen van de API te-
gelijkertijd een microtransactie in het payment channel wordt goedgekeurd. Bij de aanbieder van de API wordt die decentraal geverifieerd waarna de bronnen beschikbaar gesteld worden. De servers wisselen dus niet enkel gegevens uit, maar regelen meteen automatisch de betaling.
Slimme contracten
De ontwikkelaars van het Ethereumproject gingen heel dapper nog een stuk verder dan de Bitcoin-bedenkers. Ook zij onderhouden een grote, openbare blockchain. Maar ze kozen voor een radicaal uitgangspunt en verwerkten in hun blockchain, die sinds 2015 live is, een volwaardige programmeertaal. Daarmee kunnen complexe contractuele regelingen worden vastgelegd in de vorm van zogeheten 'smart contracts'.
Het doel van dergelijke smart contracts is meestal om bedrijfsprocessen te automatiseren die al goed digitaal geïmplementeerd kunnen worden, maar waar nu toch veel handwerk voor nodig is.
Zo wil bijvoorbeeld de Duitse startup Slock.it de Ethereum-blockchain gebruiken om de overdracht van sleutels bij boekingen of bij verhuur via Airbnb overbodig te maken. Daarvoor moet het te verhuren huis allereerst een slot met IoT-functies krijgen.
Dit 'intelligente slot' wordt dan aangestuurd door een smart contract in de blockchain. Als je de borgsom en huurprijs in het smart contract hebt voldaan, kun je het huis vervolgens contactloos openen met een Ethereum-wallet op je smartphone.
Na het verblijf verlaat je de woning en ontvang je, als alles in orde is, automatisch de borgsom terug uit het smart contract.
Vergelijkbare concepten zijn er ook voor het gebruik van parkeerplaatsen in parkeergarages, het ontgrendelen van laadstations voor elektrische auto's, carsharing, carpoolen en nog veel meer. Je betaalt met de bijbehorende cryptovaluta. Bij Ethereum is dat de zogeheten Ether.
Besparingen
Smart contracts kunnen in theorie voor alle contractuele afspraken tussen twee of meer partijen worden gebruikt, zolang de contractbepalingen in de vorm van machineleesbare instructies beschreven kunnen worden. De blockchain garandeert als decentraal opgeslagen transactielogboek niet alleen dat de afspraken tussen de contractpartners permanent fraudebestendig worden vastgelegd. Bij in werking treden van het contract worden de afspraken bovendien automatisch uitgevoerd. Het is in veel gevallen niet meer nodig om afspraken vast te laten leggen door een vertrouwde derde partij, zoals een notaris.
In het bedrijfsleven gaat men ervan uit dat het vervangen van traditionele verdragen door smart contracts aanzienlijke besparingen kan opleveren. In bijna alle branches is er interesse voor, van de financiële sector tot en met de energiesector en de scheepvaart.
Er zijn niet alleen voordelen voor bedrijven, maar ook voor klanten. Autoverzekeraars zouden smart contracts in blockchains kunnen gebruiken om premies te laten afstemmen op het daadwerkelijk gereden aantal kilometers. Verzekeren per km wordt in Nederland nu zelden gedaan en je betaalt dan vaste tarieven voor vastgelegde kilometerbereiken. Met smart contracts kan dit eenvoudiger en voordeliger.
Onderzoeks- en IT-bedrijf Capgemini heeft berekend dat Amerikaanse en Europese banken tussen de drie en tien miljard euro administratieve kosten kunnen besparen door het afschaffen van papieren verslag- en documentatieprocessen die nu op de particuliere tak drukken. Per klant zou dat neerkomen op een "besparingspotentieel van gemiddeld 430 tot 860 euro, respectievelijk 11 tot 22 procent voor hypotheek- en bankkosten", aldus het onderzoek van Capgemini. In de financiële sector wordt overigens meestal niet gesproken over blockchain-toepassingen, maar over zogeheten 'Distributed Ledger Technologies' (DLT) oftewel 'gedistribueerde kasboeken'.
Van theorie naar praktijk
Er is heel veel mogelijk met smart contracts: van het verifiëren van contractondertekeningen en de registratie in kadasters en handelsregisters tot het invoeren van kinderen in het geboorteregister en de handel op effectenbeurzen. Wat je ook in de blockchain wegschrijft, je kunt er zeker van zijn dat de invoer achteraf niet aangepast of gewist wordt.
Daar zit nog wel een 'maar' aan. Veel van deze ideeën zijn nog ver verwijderd van een werkende implementatie en nog veel verder van massale invoering op de markt. Maar dat is niet de enige reden dat veel critici waarschuwen voor overdreven optimisme bij het thema blockchain.
Een ander kritiekpunt is dat niet alles wat kan worden gerealiseerd ook daadwerkelijk financieel voordeel oplevert. Bij het genoemde voorbeeld voor Airbnb moet eerst nog het benodigde slot worden ontwikkeld en ingebouwd. En de betrouwbare 24/7-internettoegang die hiervoor vereist is, is ook niet gratis.
Daarnaast zijn er ook fundamentele vragen. Zo zijn er in contracten vaak grijze gebieden, die niet zonder meer in broncode omgezet kunnen worden. Wat gebeurt er bijvoorbeeld als iemand een arbeidsongeschiktheidsverzekering afsluit via blockchain en daadwerkelijk arbeidsongeschikt wordt? Wie beoordeelt zijn aandoening en zet die informatie in het smart contract? En hoe kan de verzekeraar een contract nietig verklaren als een verzekerde valse informatie opgegeven blijkt te hebben? Het vereist grote inspanningen en aanpassingen van bestaande structuren en wetten om blockchains zo in de markt te zetten dat ze voor iedereen bruikbaar zijn.
Of dit ooit gebeurt, is de vraag. Maar met Bitcoin, Ethereum en consorten is er wel een eerste grote stap gezet. (mdt) Levin Keller is wiskundige, ondernemer, bestuurslid van de lobbygroep Bundesverband Bitcoin e.V. en bedrijfsleider van Hardfork, dat prototypes van smart contracts en softwaretools voor blockchaintoepassingen ontwikkelt.