Wetenschap
hem niet zozeer in het idee van extra dimensies”, zegt ze met de autoriteit van een expert, „maar in een interessanter spoor dat we gaandeweg vonden: extra dimensies die verwrongen zijn.” Alsof zo’n extra dimensie, beschreven vanuit de snaartheorie, een deel van de zwaartekracht in quarantaine houdt. (Al zijn concrete aanwijzingen daarvoor bij de LHCdeeltjesbotser van CERN – tegen de hoop in – uitgebleven).
Blinde vlek
Van frisse blik naar interessante verfijning ging het ook bij de puzzel waarover ze zich de laatste jaren boog, zegt Randall: die van de donkere materie. Dat spul absorbeert geen licht en zendt geen licht uit, zodat mensen er letterlijk een blinde vlek voor hebben. Maar donkere materie is wél verantwoordelijk voor alle structuren – sterrenstelsels, clusters van sterrenstelsels – die in de evoluerende kosmos zijn ontstaan. Zonder dit onmisbare spul waren we nergens geweest, valt uit Randalls woorden op te maken. „En het opmerkelijke is”, zegt ze, „dat je met een simpele aanname over wat donkere materie is, zo veel metingen kan beschrijven.”
Die aanname is dat donkere materie zich weliswaar niet direct kenbaar kan maken, maar wel zwaartekracht voelt en uitoefent doordat het massa heeft. Zo stuurt het sterren, sterrenstelsels of enorme kosmische gaswolken aan, remt ze af, houdt ze in het gareel... En dat blijkt telkens en overal uit metingen: aan het vroege en late heelal, op grote en kleine schalen, aan het zonnestelsel en de Melkweg, aan andere sterrenstelsels, clusters van sterrenstelsels en botsingen van zulke clusters, aan verre supernova’s, de kosmische achtergrondstraling...
Je kunt dan specifieke metingen gaan verzinnen die misschien meer over de eigenschappen van donkere materie aan het licht kunnen brengen. Of je kunt inzoomen op details in de kosmos die nu misschien al iets verraden. Dat laatste deed Randall toen ze zich samen met collega Matthew Reece op een signaal van de Fermi-ruimtetelescoop stortte: straling uit de Melkweg met een energie vergelijk- Lisa Randall (55) is hoogleraar theoretische natuurkunde in Harvard. Ze is een van de meest geciteerde theoretische natuurkundigen ter wereld, en wordt geroemd om haar neus voor en originele aanpak van fysische problemen. In 2007 was ze een van de honderd invloedrijkste personen ter wereld volgens
Daaronder Warped passages (2006) over extra dimensies en de zwaartekracht;
(2012) over de wetenschappelijke methode; en (2015) dat vorig jaar in het Nederlands werd vertaald.
Fragiel
In haar boek legt Randall dat uit. Niet rechttoe-rechtaan. Ze verbindt de hypothese aan een aardse gebeurtenis – die van het catastrofale uitsterven van de dinosauriërs 66 miljoen jaar geleden. Want stel dat die dunne schijf inderdaad bestaat. Het zonnestelsel, dat volgens astronomen als een hobbelpaard in een draaimolen in een op- en neergaande beweging rond het centrum van de Melkweg draait, zou dan ruwweg elke 35 miljoen jaar door die schijf schuiven. En wat als het dan een tikkeltje uit het lood raakt? Zodat kometen soms uit de verre Oortwolk schieten en de aarde treffen? En wat als juist zo’n komeet het uitsterven van de dinosauriërs een laatste zetje gaf?
Nogal veel ‘wat als’ inderdaad. Toch vindt Randall haar boek niet speculatiever dan dat van andere fysici die populaire boeken schrijven. Integendeel. „Ik ben helder over speculaties en aannames en zorgvuldig met details.’’ De insteek mag uitdagend zijn, maar ze is een auteur die „de lezer serieus wil nemen en echt wil uitleggen wat wetenschap is en wat wetenschappers doen.” En daarbij: „Ik vond het een spannend idee om kosmologie, astronomie, het zonnestelsel en de ontwikkeling van het leven op aarde bij elkaar te brengen in één boek. En om steeds verbanden te leggen tussen zoiets ab- stracts als donkere materie en elementaire deeltjes, en de wereld zoals wij die ervaren.”
Haar liefde voor de natuur speelde daarbij in haar achterhoofd mee – Randall is een rotsklimmer die ooit onder invloed van de zwaartekracht een heleboel botten brak. „Ik wilde de lezer al die ingrediënten laten zien die ervoor gezorgd hebben dat we zijn waar we nu zijn. En daarmee ook: hoe snel we nu dat – eigenlijk zo fragiele – systeem aan het veranderen zijn, afgezet tegen de tijdschaal van miljarden jaren waarin het ontstaan is.”
Queens bully
En nu? Randalls favoriete metafoor voor donkere materie is George Clooney. Ook al zie, hoor of ruik je hem niet: de bewonderende blikken en de toeloop van mensen verraden dat hij ergens rondloopt – zoals bewegingen van zichtbare materie verraden dat zich ergens donkere materie schuilhoudt. Maar in lezingen neemt Randall soms de donkere materie als metafoor voor de maatschappij. Zoals we letterlijk een blinde vlek hebben voor donkere materie die het heelal vormgaf, zo hebben we figuurlijk vaak een blinde vlek voor grote groepen andere mensen, zegt ze. „We merken ze niet op, kijken door ze heen, om hun geslacht, ras of omdat ze niet behoren tot het zichtbare groepje aan de top. Terwijl ook deze onzichtbare massa’s de maatschappij vormgeven en stutten, en veel gevarieerder en rijker zijn dan vaak wordt aangenomen.”
Hoe zijn nu de Verenigde Staten voor haar, met Trump als president? „Ik maak er vaak een grap over. Mijn hele leven wilde ik weg uit Queens. Soms bracht mijn vader me met de auto naar de metro. Dan reden we langs het huis waar Trump opgroeide. Hij is een echte ‘Queens bully’ en van die mensen wilde ik weg. Nu komt het dus allemaal terug.... Het is belachelijk: wat zo mooi was aan die jaren, het optimisme dat de wereld socialer en gelijkwaardiger zou worden, met meer ruimte voor diversiteit, is in gevaar.” Het heeft haar een tijdje afgeleid van haar werk. Maar: „Daar schiet je niks mee op. Om dit alles te bestrijden moet je doorgaan met waar je in gelooft.”