Worstelen met het Poolse dorpspatriarchaat

Animatie

The Peasants. Regie: DK Welchman en Hugh Welchman. Met: Kamila Urzedowska, Robert Gulaczyk, Miroslaw Baka. Lengte: 114 minuten.

Drama

Woman Of… Regie: Malgorzata Szumowska en Michal Englert. Met: Mateusz Wieclawek, Joanna Kulig, Malgorzata Hajewska-Krzysztofik. Lengte: 132 minuten.

Toeval is het, maar opmerkelijk dat er dezer weken twee Poolse films uitkomen die een beeld geven van twee eeuwen seksuele repressie op het platteland. The Peasants opende begin april het Kaboom-animatiefilmfestival: een verfilming van de negentiende-eeuwse bestseller van Wladyslaw Stanislaw Reymont. Een epos over onlusten en complotten op het boerenland, maar vooral over de eigenzinnige Jagna, die verguisd wordt om haar schoonheid en promiscue levensstijl. Het unieke aan de film is dat hij geheel door middel van olieverfschilderijen is geanimeerd, wat zowel oogverblindend als nogal overdadig overkomt.

Malgorzata Szumowska en Michal Englert schreven een heel ander plattelandsepos. Hun fictieve, maar uit gedegen research voortgekomen Woman Of… volgt een transvrouw vanaf haar kindertijd in de jaren zeventig tot in hedendaags Polen tijdens haar reis van zelfontdekking en haar haast onmogelijke pogingen om genderbevestigende behandeling te krijgen.

De volwassen Aniela wordt gespeeld door een cis-vrouw, maar niet nadat de makers hadden gezocht naar een trans vrouw voor die rol. In interviews vertelden Szumowska en Englert dat het nogal binaire en transfobe karakter van de Poolse film- en theaterwereld ze dwars zat; bij theaterscholen en casting agencies is het geen thema, kregen ze te horen. Wel castten ze in bijrollen, zoals de supportgroep die Aniela bezoekt, transen queer-personen die actrice Malgorzata Hajewska-Krzysztofik hielpen zich op haar rol voor te bereiden.

Het is een delicate, soms bijna onwerkelijke film. Door de lange periode die hij bestrijkt, is hij noodgedwongen fragmentarisch. Er is weinig tekst. Dat is ook een vormkeuze: door een impressionistische, subjectieve cameravoering blijft onze blik dicht bij de hoofdpersoon en haar ervaring van haar lichaam. We zien niet zozeer een uiterlijke transformatie, maar een gevoelsportret.

Na een uur grotendeels plotloze sfeerschilderingen komen we aan in een hardere realiteit. Naarmate Aniela beter weet wat haar te doen staat, worden de obstakels groter: hormonen steelt ze van haar schoonmoeder met overgangsklachten of koopt ze op de zwarte markt. Later kan de transitie alleen worden ingezet als ze zich van haar echtgenote Iza (een nogal begripvolle Joanna Kulig uit Cold War) laat scheiden: een huwelijk met iemand van hetzelfde geslacht is in Polen niet toegestaan. Voor de goede verstaander komt er een hele reeks hoogtepunten in postcommunistisch Polen voorbij, maar terwijl het dorp uitloopt om de eerste vrije verkiezingen in 1989 te vieren, zien we – dan nog – Andrzej in slow motion achterblijven.

Dat gevoel delen beide films. Ondanks de wervelende olieverfbeelden van The Peasants blijft Jagna vluchtig en ongrijpbaar; net als de vaak berustende Aniela lijkt ze niet helemaal synchroon te lopen met de Poolse patriarchale structuren die al eeuwen in stand worden gehouden door boerentradities, de kerk, de staat of de bureaucratie.

Aniela’s ‘coming-of-self’, zoals dit genre films is gaan heten, kent momenten waarop ze zich afvraagt of de veranderingen voor haar niet sowieso te laat komen. Dat de film zo dicht bij haar ervaring blijft, is integer. Maar het maakt Woman Of… (de titel van de film verwijst naar Andrej Wajda’s IJzeren Gordijn-klassiekers Man van marmer en Man van staal) nogal sprookjesachtig, waardoor de belabberde transrechten in Polen onbenoemd blijven. Filmmaakduo Szumowska en Englert maakte eerder wel expliciete films waarin ze de hypocrisie van de katholieke kerk aankaartten. Ze hebben nu duidelijk voor hun personage gekozen.