Universum Max Beckmann
Max Beckmann (1884-1950) is een van de meest originele schilders van de moderne West-Europese kunst. Kunstmuseum Den Haag
heeft ruim vijftig van zijn topstukken, afkomstig uit de hele wereld, bij elkaar gebracht. “De schilderijen van Beckmann moet je gezien hebben”, vindt conservator Thijs de Raedt. “Daarna herken je ze uit duizenden: heldere kleuren met dikke zwarte omlijning, vreemde figuren en raadselachtige objecten. En dat alles vaak op elkaar gepropt in benauwende ruimtes.”
Man van de wereld
De in Duitsland geboren Max Beckmann baseert zijn wereldbeeld op religieuze en filosofische bronnen en oude spirituele tradities. Tegelijkertijd is hij een ‘man van de wereld’. De Raedt: “Hij dompelt zich onder in eigentijdse vormen van amusement: theater, circus en cinema, waarin hij nieuwe perspectieven ziet. Maar hij maakt ook twee Wereldoorlogen mee. De wreedheid van de oorlog en de tekortkomingen van ons bestaan zijn terugkerende onderwerpen. Met Universum Max Beckmann laat Kunstmuseum Den Haag zien hoe de wereld van deze kunstenaar eruitziet.”
Verbeelding van de ruimte
Beckmann neemt elementen uit de werkelijkheid en herschikt deze. Zo krijgt hij grip op de onstuimige wereld om hem heen. Hij manipuleert de ruimte op allerlei manieren. Dat gegeven vormt de rode draad in deze tentoonstelling.
Op schilderijen van Beckmann raak je niet snel uitgekeken. Elk werk is als een zoektocht; wat zie je precies, welke betekenissen kun je achterhalen, waar neemt de schilder je mee naartoe? Hij verrast je, sleurt je mee in zijn wereld. Soms naar een herkenbare plek – zoals het Scheveningse strand of een sportclub – maar vaak ook naar een veel abstractere ruimte.
Een van de meest originele schilders van de moderne West-Europese kunst
Hij manipuleert de ruimte op allerlei manieren en dat maakt zijn werk zo fascinerend
Meerdere betekenissen
Het oeuvre van Beckmann zit vol tegenstellingen. Landschappen en ruimtes die door mensenhanden zijn gemaakt. Krap of weids, duister of licht, diep of hoog. Hij schildert kooien, deuren, ladders, trappen en telescopen om verbindingen te leggen. Soms zorgen spiegels en vensters voor nog meer vervreemding. “De vroegste werken zijn vrij traditioneel”, vertelt De Raedt, “maar scherpe hoeken, opvallende formaten en beklemmende kaders worden steeds belangrijker. Beckmann ziet ‘ruimte’ als de directe leefomgeving van de mens. Tegelijkertijd is ruimte iets allesomvattends, een hogere dimensie. Door de ruimte in zijn schilderijen te manipuleren, onderzoekt hij mogelijkheden om meerdere betekenissen aan zijn werk te geven. Ruimtes zijn steeds krap, vervreemdend, schots en scheef. In zijn schilderijen zijn onze natuurwetten niet geldig. Met dwingende, botsende perspectieven brengt hij toeschouwers aan het wankelen. Het is alsof hij daarmee de spanningen van zijn tijd in zijn schilderijen verwerkt.”
Donkere contouren
Traumatische ervaringen aan het front tijdens de Eerste Wereldoorlog hebben enorme invloed op zijn werk. “Daarna verbreedt hij zijn technieken om de ruimtelijke beleving van zijn schilderijen te versterken: vreemde boven- en onderaanzichten, opvallende formaten en dwingende kaders. Koele kleurtonen, kenmerkend voor de moderne Duitse schilderkunst van het interbellum, maken vanaf de jaren 1930 plaats voor donkere contouren en schaduwen. Zijn schilderijen ogen hierdoor nerveuzer en duisterder, alsof hij reageert op de opkomst van het nationaalsocialisme.”
In Nederland perfectioneert hij zijn nu zo herkenbare stijl
Tijdens het interbellum woont Beckmann in Frankfurt. Zijn reputatie groeit, er verschijnen publicaties, zijn werk wordt tentoongesteld, hij doceert aan de prestigieuze Städelschule en reist geregeld naar Parijs en Berlijn. Een zaal met zijn werk in de Berlijnse Nationalgalerie vormt de kroon op zijn werk. Alles verandert als de nationaalsocialisten in 1933 de macht grijpen. Na enkele jaren ontvlucht hij Duitsland samen met zijn vrouw Quappi. Ze vestigen zich in Nederland, maar willen doorreizen naar Parijs, of liever nog naar New York. Door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog is dit onmogelijk.
Beckmann brengt tien jaar in Nederland door en perfectioneert hier zijn nu zo herkenbare stijl. Het is de meest productieve fase in zijn leven en hij slaagt er ook in oorlogstijd in om werk te verkopen. Na de oorlog emigreert Beckmann alsnog naar New York. Hier krijgt hij de erkenning die hij onder andere omstandigheden misschien al eerder zou hebben gekregen: als een van de kopstukken van de moderne, West-Europese schilderkunst.