Norsk skriftspråk – kven påverkar skrivinga vår?
I dagens samfunn er me avhengige av å meistra skriftspråket. Det finst likevel mange som kvir seg for å skriva – i alle fall utanom reint private samanhengar – fordi dei fryktar at dei ikkje meistrar den «rette» måten å skriva på i ein gitt situasjon.
Ein slik situasjon kan vera eit brev til skatteetaten eller eit klageskriv til kommunen eller Fylkesmannen. Skriftspråk er så mangt. Ulike yrkesgrupper har utvikla normer for korleis visse tekstar skal sjå ut. Juristane har sin måte å skriva på, politikarane og akademikarar sin. For ein som vil skriva ei vitskapleg avhandling, er det såleis ikkje nok å beherska det faglege innhaldet, han eller ho må kjenna den språklege forma – den sjangeren som gjeld. Språkbruken kan på denne måten ha ein symbolsk funksjon ved å tildela status.
Nokre gonger ser me eksempel på at faggrupper overdriv eller druknar i sitt eige «gruppespråk». Dei pyntar seg med ord ved å bruka eit abstrakt språk med lange og ugjennomtrengelege setningar og mange framandord (t.d. cash-flow og outsourcing). Dei strør om seg med moteord som indikere, evaluere, implementere, prolongere, allokere, relevans, profylakse, mentoring, synergi osb. Eit slikt språk skaper ein uheldig avstand mellom sendar og mottakar. Elles er det slik at me reagerer på til dømes avisinnlegg med mange skrivefeil. I slike tilfelle reknar me lett både innsendaren og meiningane hans som dumme. Språkfeila gjev eit dårleg inntrykk, noko som me så overfører til innhaldet. vårt land er det stor toleranse for språkleg variasjon. Me er vane med å høyra ulike dialektar, og me kjenner til at det i norsk skriftmål er stor valfridom i skrivemåten (sola eller solen, rein eller ren osv.) Språkrådet har slått fast at det skal vera rom for toleranse i det som blir rekna for korrekt norsk.
Dei fleste av oss ønskjer ikkje å merka oss ut når me skriv. Me ønskjer å følgja norma for kva som er korrekt og passande språkbruk. Som sosiale vesen er me svaert vare for språklege og sosiale
Inormer, me er avhengige av sosial aksept. Korleis fleirtalet rundt oss brukar skriftspråket, betyr ein heil del for oss. Den måten andre reagerer på språket vårt, er også ei viktig rettesnor for vår skriving. Inni oss veit me at folk ofte har kommentarar til språket dei høyrer eller ser, kva som er gangbart, passande, pent eller «vulgaert». epartement og Storting bestemmer (gjennom Språkrådet) korleis språket i t.d. laerebøker skal sjå ut, kva former av orda som offentleg tilsette skal bruka i brev til etatar, kommunar og enkeltpersonar. I 1938 vedtok Stortinget ei stor radikal språkreform. Etter mønster frå dialektane på Austlandet og norsk talemål generelt blei det innført obligatorisk a-ending i 900 hokjønnsord i bokmålet! Ein skulle nå skriva døra, sola, senga, skåla, nåla, øksa, arbeidsløysa, sanninga osv. Vidare skulle det heita alle beina, golva, barna, dyra, garna, trolla, fjøsa o.a.
I dag viser det seg at desse radikale formene frå 1938 er lite brukte. Språkforskar Kjersti Wictorsen har undersøkt bruken av radikale og konservative bokmålsformer i eit stort tekstmateriale frå 1985 til 2014. Ho fann at former som kasta og frakta (i fortid av verb) mest ikkje eksisterer
Di dagens bokmål. Vidare var det like vanleg å skriva frem som fram. Mange skriv ben, ikkje bein, sen og ikkje sein, og dei skriv syv for sju. Bortsett frå i NRK er former som jorden og solen vanlegare enn jorda og sola! år ein ser dette resultatet, kan ein undra seg over kva som har skjedd. Mykje av 1900-talet var prega av ein språkpolitikk som gjekk ut på å få fram eit bokmål som bygde på norsk folkeleg talemål i bygd og by. Folk skulle få bruka (og finna att) dialektformene sine i skriftmålet (t.d. a-formene). Me kan i dag slå fast at dei som skriv bokmål, i liten grad utnyttar den valfridommen departement og Storting set opp. Som Kjersti Wictorsen har vist, er det dei konservative formene som blir brukte.
Det må vera ytre normkrefter som dominerer oss, og fører til konservativ einsretting av språket. Her er det at dei private normagentane kjem inn, slike som til dømes Norsk Telegrambyrå og Aftenposten. Aftenposten har sin eigen «Aftenpost-normal», som representerer ein konservativ variant av norsk bokmål, med skrivemåtar som syv, tyve, frem, løv, fet, sen, en gren, vuggen, dukken, på heien, en flyver, bivånet, forstenet osb. Det som skjer, er at byråkratane
Ni departementa les Aftenposten om morgonen. Etterpå skriv dei rundskriv som går ut til kontor i heile landet, og dei brukar då Aftenpost-norma. Statusen til dette språket har også sitt å seia for den smitteeffekten dette språket har. I 2017 hadde Aftenposten eit opplag på 140 655. Dette betyr kanskje 300 000 lesarar kvar dag. Avisa VG følgjer stort sett språket i Aftenposten, medan Dagbladet praktiserer eit meir «moderne» bokmål. Andre private normagentar er dei store forlaga her i landet. Nemnast må også den makta som ligg i moderne elektroniske ordrettingsprogram! ttersom det meste av det som i dag blir skrive, går føre seg på datamaskin, blir ordrettingsprogramma meir og meir viktige for folk flest, både unge og vaksne.
Mange stortingspolitikarar likar å tru at dei gjennom Språkrådet kan styra norsk språk. Men i røynda gjeld dette ikkje. Folk rettar seg etter det språket (bokmålet) dei ser rundt seg. Store private aktørar «køyrer» sitt språk og mange av oss tek etter.
E