Mektige ytringar

KOMMENTAR: Også kunsten kan setja andre sjakk matt med ufine metodar.

«Kunst er ytringar som rører menneske på andre måtar enn media og politikk, og kunstnarar kan med kunsten kaste lys over tematikk på nye måtar. Kunsten kan spegle røynda på måtar som kan fremje felles forståing og bringe oss naermare sanninga. På sitt beste er kunsten i stand til å gi oss innsikt som vi ikkje kan oppnå på andre måtar.»

Dette står å lesa i den nye kulturmeldinga som kulturminister Trine Skei Grande (V) la fram sist veke. Av reint praktisk politikk kom det ikkje så mykje nytt. Regjeringa har ennå tru på at private pengar gir meir mangfald enn statlege aleine. Dei vil ennå ha meir makt ut til fylka, men er ikkje heilt sikre på korleis. Dei trur teknologien vil føra til at fleire likar kunst. Og dei veit visst ikkje heilt kva dei skal gjera med den stadig skrantande økonomien til mange kunstnarar. Sånne praktiske ting kjem dei tilbake til. Så vi kan like godt halda oss til ideologien i meldinga.

Fridommen

Regjeringa knyter kunst og kultur opp til ytringsfridommen, til paragraf 100 i Grunnlova. Fordi kunst er ytringar.

I vår tid kjem ingenting opp mot ytringsfridommen, den står som sjølve garantisten for demokratiet, for enkeltmenneskets fridom og rett til å ta til motmaele mot makta. Riktig nok hender det ganske ofte at ytringsfridommen også blir oppfatta som ein garantist for at du må få meina kva som helst uimotsagt, utan kritikk, og utan å bli stilt til ansvar for kor, kven eller kva ytringane dine trefte, eller om dei faktisk heldt mål og var på sin plass. Og ytrar mange nok seg på ein måte som får andre til å stilna, kjenna seg truga, trekkja seg vekk eller oppleva at dei ikkje kan ta til motmaele, har vi ikkje lenger ein ytringsfridom som løftar enkeltmenneskets fridom, men som kveler den. Med rå makt.

Når du opnar ei bok, ser ein film, går på teater eller på konsert, så veit du at nå går du ut av kvardagen og inn i ei anna verd, om så bare for ei lita stund. Du kan lettare opna for å forstå, også det ubehagelege, for du veit at du ikkje umiddelbart må handla eller gi respons. Du kan lukka boka, gå ut av kinosalen, – og tenkja vidare i fred. Dette er kontrakten vi har med kunsten. Den som skreiv boka, spelte inn filmen eller sette opp teaterstykket, bruker det same frirommet. Det ein set i spel på scena treng ikkje bli med rett ut i den verkelege verda.

Kunstnarisk fridom kan også brukast på ein måte som direkte rammar andres verkelege liv. Samtidig som den som blir ramma, ikkje kan ta til motmaele, nettopp fordi kunstnaren skyv sjølve den kunstnariske fridommen framfor seg som eit skjold. Det er ikkje saerleg pent, det heller. Det er ikkje alltid den beste og modigaste måten å forsvara verken kunstnarisk fridom eller ytringsfridom på, heller ikkje den beste måten å driva kritikk på. Det blir også rå makt. Det gjer kunsten autoritaer. Eller liten.

Makta

Naermast til alle tider har kunsten og kunstnarane stått naer makta. Dei har blitt kjøpte av makta, brukt til å kasta glans over makta. Både kyrkjemakt, fyrstemakt og rein pengemakt har brukt kunst for å visa at dei står litt over alle andre, eller heilt suverent og uangripeleg høgt over alle andre.

På eitt tidspunkt – i romantikken – begynte vi å dyrka kunstnaren som høgt heva over oss andre. Med nøkkelen til å halda fram sanningar vi andre ikkje hadde tilgang til. Gjennom modernismen – i etterkrigstida og fram til 1980-talet omtrent – prøvde kunsten å gjera seg heilt fri, så fri at jo faerre som forstod den, jo betre. Etter kvart blei denne nokså autoritaere trua på å sitja inne med den store sanninga avløyst av at små flikar av sanning er nok. Og det rekk at den sanninga gjeld innanfor sitt eige rom. Meir kan ein ikkje forlanga.

Her kan vi vel kanskje begynna å kjenna igjen vår eiga tid og våre eigne ytringar. I si råaste form rekk det vel at det verkar sant og viktig nok, det du seier, blant dine eigne. Uansett. Skulle det gå ut over nokon andre, kan du i grunnen ikkje klandrast, og det er i grunnen heller ikkje viktig, for det gjeld ikkje deg og dine.

Å gjera andre mindre

Forfattaren Tomas Espedal trekkjer ei valdtektsklage inn i romanen sin - for å forsvara seg mot rykte, seier han sjølv. Geir Gulliksens ekskone kjenner seg utlevert i romanen «Historie om et ekteskap». Og betyr det noko kva resten av familien til Vigdis Hjorth meiner, når det kanskje er faren ho framstiller som ein overgripar i kritikarroste «Arv og miljø»? Er alt dette ok, sidan det skjer innanfor kunsten?

På Black Box teater går for tida stykket «Ways of seeing», som ifølgje eigen førehandsomtale «har kartlagt nettverkene som har interesse av å gjøre Norge til et mer rasistisk samfunn. Hvem er de og hva oppnår de med det?». Dei har filma husa til blant andre Frp-politikarane Christian Tybring-Gjedde og Tor Mikkel Wara. Ute i den verkelege verda reagerer ekteparet Tybring-Gjedde på den hemmelege filminga og bruken av heimen deira. Regissør Pia Maria Roll meiner reaksjonane frå desse verkelege folka hemmar hennar ytringsfridom.

Kunst er ytringar. Kunst kan halda fram ting for oss på ein måte vi elles ikkje klarer. Det er til å bli varm og glad av at kunsten så klart blir knytt opp mot sjølvaste paragraf 100 i Grunnlova. Men som ytringsfridommen kan det, kan også kunsten setja andre sjakk matt med ufine metodar. Det gjer alltid alle partar litt mindre. Litt mindre frie. Og litt mindre til å stola på.