Koloniseringas nye fornektarar

URFOLK: Kvifor kvalifiserer ikkje samane som koloniserte og som urfolk? Er dei for moderne, eller ikkje eksotiske nok?

Journalist i vekeavisa Dag og Tid, Morten A. Strøksnes, slår sprekkar i standardforteljinga om norsk samepolitikk. Slik heiter det i ein kommentar i Stavanger Aftenblad, måndag 15. mai. Statsvitar og dr.polit. Svein Erik Tuastad hyllar her tre essays av Strøksnes om det norske og samiske, som ein kraftprestasjon.

Men Strøksnes ser dessverre bort frå det vesentlegaste, nemleg den samla kulturelle, språklege og mentale koloniseringa. Strøksnes skriv sjølv i eit kort etterskrift: «Nokon vil kanskje synast det er rart at dette essayet held seg unna fornorskingsprosessen av samane.» Ja, det er rart, og det er ugreitt. For det Strøksnes ser bort frå, handlar om det han avviser.

Må alle urfolk vera «primitive»?

Bortsett få å vera vedheng ved dansk slavehandel, har ikkje Norge nokon stor kolonial fortid å skjemmast over. Handsaminga av det samiske er eitt av unntaka, der resultatet er at det samiske folket har tapt mykje med omsyn til identitet, språk og kultur, ikkje minst grunna skulen som statleg makt. Mange har også på ulike måtar blitt «omklassifiserte» frå same til norsk, og enno i dag er det mange som veks opp utan kunnskap om samisk opphav. Når somme kan oversjå dette, har det mellom anna å gjera med at kolonisering ofte er langsam og naerast usynleg. Dramatisk makt og valdsutøving er sjeldnare enn det som er blitt kalla «langsam vald», og som ofte råkar menneske og natur samstundes, litt etter litt, men gjerne tildekt eller bortforklart. Slik me nå ser gjennom koloniserande vald mot natur (og kultur) – nå med støtte i «grøne» argument.

Som litteraturgranskar er mi interesse i saka elles ikkje så mykje Strøksnes sitt syn på det samiske, men Strøksnes som reisebokforfattar. I si førre bok, «Havboka» (2015) er Strøksnes oppteken av naerast ukjend «primitiv» natur – den mystiske Håkjerringa som han og venen prøver å fanga av uklare grunnar. I si siste bok, «Lumholtz’ gjenferd» (2022) er det derimot «primitive» menneske (urfolk) som interesserer – det vil seia berre dei som lever i fjerne deler av verda. Strøksnes reiser i fotefara til Carl Lumholtz (1851-1922), til Australia, Mexico og Borneo.

Lumholtz har som livsoppgåve, som tenar av samtidas raseteoriar, å rana dei innfødde («kannibalane») for kulturskattar og hovudskallar. Han blir likevel langt på veg ein slags helt for Strøksnes, som på liknande vis sjølv søkjer seg mot urfolka – og gjerne der han kan oppleva rus som del av gammal, forsvinnande kult. Urfolkas framtid interesserer mindre.

Er dei for krevjande?

Som Lumholtz’ gjenferd, trer Strøksnes med dette fram som ein moderne primitivist, det er min hypotese. Det vil seia som ein dyrkar av «autentiske» innfødde kulturar som er blitt borte eller er i ferd med å forsvinna. Men kvifor kvalifiserer ikkje det samiske folket – som finnmarkingen Strøksnes har vakse opp blant – som koloniserte og som urfolk? Kanskje fordi dei ikkje er eksotiske nok, fordi dei er for moderne, for like vanlege folk, eller fordi dei i motsetnad til dei