Agannad iti Nangisit a Dangaw
Maysa daytoy kadagiti kadawelan ken karigatan a paksiaten a peste ti pagay.
TI nangisit a dangaw, wenno black bug (BB) iti Ingles, ti maysa kadagiti kadawelan ken karigatan a paksiaten a peste ti pagay. Sepsepenna ti tubbog dagiti gipi, bulong, buko, ken dawa dagiti pagay nga isu ti maysa kadagiti kangrunaan a rason a pagbabaan ti apit.
Kadawyan a kumpet daytoy a peste iti panagtutudo ken iti kalgaw. Nupay awan ti pilpilienna a tukad ti panagdakkel dagiti pagay, kaay-ayona ketdi ti kapten ti pinagayan iti panawen ti panaggipi ken panagluom dagiti dawa.
Magustuan ti nangisit a dangaw dagiti kataltalonan iti patad a nalamiis, nadam-eg, ken agpannuray iti tudo. Agumok dagitoy iti akimbaba a paset ti gipi nupay adda met dagitay agnaed iti bulong dagiti sabali a mula a kas iti aba, mais, ken ruot. Iti aldaw, ayuyangda ti akimbaba a paset ti mula ngem iti rabii, agpaingda iti kadagiti dawa.
Kaay-ayo dagiti babai a peste ti agitlog iti ubbak dagiti bulong ti pagay (leaf sheath) a masarakan iti akimbaba a paset ti mula, nupay adda met dagiti agitlog iti akimbaba a paset iti bulong. Makayitlog ti tungga babai a peste iti 40 agingga’t 60. Agarup 200 ti mayitlog ti maysa a babai iti entero a siklo ti pinagbiagna. Agpessa dagiti itlog iti las-ud ti 5 agingga’t 7 nga aldaw ken agbalinda a nataengan kalpasan ti 6 a lawas.
Ti Nangrugian ti Peste
Immuna a naduktalan ti panagraira ti nangisit a dangaw sadiay Palawan idi 1979. Pinadas idi ti opisina ti Crop Protection Division ti Bureau of Plant Industry a kontrolen ti peste babaen ti panangallukoyna kadagiti mannalon nga agmula kadagiti naresistensia a barayti ti pagay ken ti panagaramatda iti rekomendado a pestisidio.
Ngem gapu ta adda idin ti Integrated Pest Management (IPM) nga aktibo a programa ti Department of Agriculture (DA) a panangkontrol iti peste, pinadas dagiti taga-DA a sinurot ti nakaisigudanda a wagas a panangpaksiat kadagiti naranggas a peste bareng epektibo daytoy para iti nangisit a dangaw.
Idi agangay, naduktalanda a saan a kimmaro ti panagraira daytoy a peste kadagiti lugar a saan unay a mais-ispreyan iti insektisidio gapu iti yaadu ti populasion dagiti naimbag nga insekto ken babassit nga ayup a nakatulong iti pannakapaksiat daytoy a peste.
Kalpasan sadiay Palawan, simmaruno a dinarup ti nangisit a dangaw ti agarup 4,500 nga ektaria a pinagayan ti Region 5 idi 1982. Idi 1992, insublat daytoy a peste a dinarup ti nasurok a 2,000 nga ektaria a pinagayan ti Zamboanga City sadiay Mindanao. Kalpasan ti tallo a tawen (idi 1995), dinarup manen ti peste ti nalawa a pinagayan ti Region 9. Kalpasan ti makatawen (idi 1996), insublatna met ti Region 12 ket, sipud idin, tinawenen nga isu ti parikut dagiti mannalon iti sibubukel a Mindanao.
Ita, saan laengen a ti Mindanao ti nagbalin nga ayuyang
daytoy a peste. Nangrugi a nagpakita daytoy kadagiti pinagayan iti Luzon ken Visayas idi tartaraudi ti 1998. Iti agdama, limmawan ti nadappatan ti peste agingga a nakadanonen iti Central Luzon, Kailokuan ken Cagayan Valley.
Didigra nga Itden ti Nangisit a Dangaw
Sepsepen dagiti urbon ken nataengan a peste ti tubbog dagiti isu amin a paset ti mula. Gapu itoy, maibusan dagiti mula iti tubbog nga isu ti pagkusnawan ti kolorda ken panaggango dagiti akinngato a paset dagiti bulong. No naganus a bulong ti apektado, saanen a matuloy nga agukrad ken agtungpal a pandek ti mula.
No met dumarup daytoy a peste iti panawen a panaggipi ti pagay, maparnuay ti sakit a deadheart kadagiti mula. Daytoy a sakit ti gapu a magango ti akinngato a paset dagiti bulong. No met kumpet iti panawen a mangrugin nga agbugi dagiti pagay, tumpuar dagiti eppes a dawa. Whitehead met ti awagda iti daytoy a sakit. Kastoy met laeng ti sakit nga isangbay ti kumutukot nga igges (stemborer).
Sepsepen ti peste dagiti maragatas a dawa nga isu ti kangrunaan a gapu a bumaba ti apit. No kumaro pay ti isangbayda a didigra, tumpuar pay ti maysa a klase ti sakit ti mula a managan iti bug burn. Kasla nasinit dagiti bulong a biktima ti bugburn. Iti saan a mabayag, matay ti sibubukel a mula.
Kuna dagiti eksperto a nakarkaro ti isangbay a didigra ti nangisit a dangaw iti panawen ti kalgaw ngem iti panagtutudo. Kadagiti pagay a naimula iti second cropping, dakkel ti gundawayda a mabiktima iti nangisit a dangaw inton’ timpuar dagiti dawa kalpasan a naes-esanen ti talon. Kuna dagiti sientista ti agrikultura a nabaybayag a mataengan dagiti urbon ti peste iti panawen ti kalgaw isu a nabaybayag met no kua ti panawen a panagkaanda kadagiti mula.
Kasano a Makontrol?
Nupay adda rigrigatna a mapaksiat daytoy a peste, makatulong ti wagas a panaggigiddan dagiti mannalon nga agraep iti unos ti makalawas tapno maikabassit ti populasion ti peste. Iti Ingles, maawagan daytoy iti synchronized planting. Napaneknekan nga epektibo daytoy a sistema kadagiti nalawa ken agsisilpo a sinilong iti agarup maysa a kilometro iti likmut ti maysa a komunidad. Iti synchronized planting, maliklikan ti panagwaras ti panagdadael ti peste ken mapulsot ti siklo ti panagbiagda.
Iwayat pay ti direkta a panagmula. Basbassit ti tumpuar a gipi dagiti barayti ti pagay a direkta a maimula isu a saan a magustuan dagitoy ti peste. No bassit ti maigipi dagiti pagay, masilnagan dagiti peste iti raya ti init nga isu ti maysa a kabutengda. Mawadaan pay no kua ti paset ti mula a kaay-ayoda a pagyanan isu nga adda gundaway dagiti tukak ken billit a mangsippayot kadagitoy.
Adda met dagitay barayti ti pagay a naandur iti nangisit a dangaw a kas iti IR1314, IR44526, ken C4-137. Dagitoy ti imula imbes a dagiti nakaisigudan a barayti. Ngem nasken nga imula dagitoy kadagiti lugar a saan a mabikbiktima ti sakit a tungro ta arsagidda iti daytoy a sakit. No saan, agmula kadagitay biit wenno nasapa a matangkenan a barayti tapno alistoda a maani.
Kangrunaanna, saluadan dagiti natural a kabusor ti peste a kas kadagiti makatulong nga insekto, billit, ken tukak. Kanayon met a dalusan ti pinagayan a kas iti pananggaik kadagiti ruot ken dagiti mula nga agpaay nga alternatibo nga umok ken taraon ti peste.
Yadalem bassit ti danum ti pinagayan iti agarup 8 agingga’t 10 a sentimetro iti unos ti maysa agingga’t dua nga aldaw tapno malapdan ti panagpessa dagiti itlog ti peste.
Kalpasan ti panagani, namnamaen nga umakar dagiti nangisit a dangaw iti kaarruba a talon tapno ituloyda ti agsapul iti taraonda. Daytoy ti rason a nasken nga aggigiddan dagiti mannalon nga agraep iti unos ti makalawas tapno aggigiddandanto met nga aggapas.
Gapasen ti akimbaba a paset ti gipi tapno mairaman a maikkat ti paset ti mula a nagumokanda. Dagus nga araduen ken palayasan ti talon kalpasan ti panagani tapno matay dagiti nataengan, urbon ken itlog ti peste.—O