Ti Arapaap ni Ma’am Rosal

INULIT ni Ma’am Rosal a binasa ti application for leave-na. Maysa a bulan. Mapan ag-tour idiay Hawaii ita ta nakaalan iti visa-na kalpasan ti namitlo a panangpadasna. Nagasat ta nairana a nagbakasion ti kasinsinna ket inkari daytoy nga isu ti makaammo iti pletena iti eroplano.

“Aprobaran ngata ni ma’am?” inamadna ken ni Sir Ursi a padana met laeng a superbisor idi kalman. Isu ti kasingedna kadakuada a superbisor. Iti ania man a pangibaonan ti Superintendente kenkuana, agkaduada latta.

“Ala, padasem nga idungso iti lamisaanna, a, no di tumayok amin a kasal-itamon,” kinuna ni Sir Ursi.

Kinarayaman ti panagduadua ni Ma’am Rosal ngem daytoyen ti gundaway a matungpal ti nabayagen nga arapaapna a makadanon iti isla ti Hawaii. Uray apagbiitna laeng.

“Diak met gamden ti agyan idiay ket. Adu ti arapaapko iti karerak. Maysa ditan ti makita ken makasarsaritak ni Secretary Briones.”

“Nagadu ketdin a kayatmo iti biag, aya? Dagiti pay met ngarud imposible a sukdalen. Ngem malasmo laeng ta hanggang sa pangarap na lang ang mga ‘yan. Iti klase ti superintendentetayo, adu ti matungday nga arapaapmo,” inyuyong ni Sir Ursi. Simken manen ti kinaberde ti darana.

“No nagsardengkan a nagarapaap, nagsardeng metten ti biagmo,” indukir met ni Ma’am Rosal. Ngem napaumel ta nalagipna daydi saan met a panangpalubos ti Superintendente iti ASDS nga ag-leave ta mapan tumabuno iti kasar ti kaanakanna idiay Manila. No kuna ngamin ti SDS a puraw, uray siasino ti agdepdeppa, puraw daytan a pulos a di tarumitimen.

“Apay madi matuloy ti kasar ‘ta kaanakam no dika mapan agatendar sika, Vangie?” impalkat ti SDS idi. “Iranam met ti ag-leave no kaadu ti obra. Siasino ti mangaramid kadagiti mapanawam? Dayta ti rigatna kadakayo ta nairuamkayon iti inaayam a trabaho.” Nakigtotda amin idi. Awan ti nakatimek kadakuada.

Saan nga agpalpalikaw ti Superintendente. Awan met ibibbonganna a sao. Isawangna latta ti kayatna uray adu ti dumdumngeg. Nagaget ketdi. Arig sangsangpetna iti Dibision, nagdalusda a dagus. Pinaikkatna amin a kabinet ken agkuskusapo a tugtugaw iti tunggal opisina.

“Diyo la makita ti nasudi ken saan,” kinunana. Maar-arikattotda a nagdalus kadagiti opisinada. Impaknida amin a padaldalapus. Winadaanda dagiti pagnaan. “Isu nga agatkiteb ti opisinayo ta adu ti kabbalayyo. Isu a dikay’ makaaddang ta uk-ukopanyo dagiti daan nga aramid. Apay, pakakitaan ti asenso, aya, ti adu a ramramit a di maus-usar? Dagiti pappapel a diyo mausar dita, papuoranyon!”

Ita, nakawadwadan ti opisinada. Nadalus ken no panawen ti trabaho, awan makita a nakamulengleng lattan. Ta pulos a di kayat ti SDS dagiti empleado a nakatugaw lattan kadagiti opisinada. Immuna pay ketdi a tiniradana ti CID wenno Curriculum Implementation Division nga imatonan ni Ma’am Rosal.

“Ania met ti napintas a programa dagiti superbisor, sika, Rosalina? ‘Tan sa met la agsaksaklot ‘ti nadagsen ken agselselpon nga agmalmalem ti ob-obraenda? Ania ti serbida a graduado ti kinadoktor? Labakem man ida no dida kayat a siak ti mangsulong kadakuada,” nakapigpigsa idi ti uni ti SDS ket ammo ni Ma’am Rosal nga inranta ti SDS daytoy tapno mangngeg dagiti kakaduana.

Nagpaaramid ni SDS kadagiti espesial a programa babaen dagiti proposal-da tapno adda kano met obraenda. Inyakar daytoy ti opisina ti tunggal departamento. Ti Personnel, impaabayna iti opisinana. Ti Finance, impanna iti ngato. Ti met CID, ti dati a

“Inkayo agpalpalanggapang sa ipaskilyo iti Facebook dagiti ladawanyo a naala iti nadumaduma a lugar?”

Conference Hall, ken ti Clinic, iti asideg ti gate.

“Ammok nga adu ti mangikarkararag nga agtalawak ditoy. Ngem napigpigsa ti kararagko a dinak yak-akar ni Apo Dios ta masapul a marepormakayo pay amin,” kunkuna man ti SDS no kua.

Pudno pammaliiw ti SDS. Adu kadakuada ti di mangayat a mangarakup iti kayat ti SDS a panagbalbaliw. Ad-adu pay ti agnernerbios ta amangan no agriroda ket makaramanda iti bugkaw. Ngem ni Ma’am Rosal, ammonan daytoy nga ugali ti SDS. Gagangayna ti agung-unget ken agbugbugkaw. Nagkaduada ngamin nga Education Program Supervisor wenno EPS iti isu met laeng a Dibision. Kinapudnona, ni Ma’am Rosal ti maysa kadagiti kararagsakan iti yaay ti SDS iti dibisionda ta ammona nga adu ti pagsayaatan a maaramid daytoy. Katkatawaanna ngarud iti un-unegna dagiti mabutbuteng unay iti SDS ta ti pudno, nasayaat, nadungngo ken mannakaawat daytoy. Wagasna laeng ti ipakpakitana a kinaestrikto. Ngem ita ta rantana nga ipasa ti aplikasion ti panag-leave-na ta mapan idiay Hawaii, maalana metten ti agdanag. Sa met butbutngen ni daytoy Sir Ursi. Ad-adda pay ket ngaruden ti danagna ita ngem iti nerbiosna idi damona ti sumango iti konsul iti US embassy a namindua a nang-deny kenkuana iti panangalana iti visa.

Kasano, nalagipna daydi saan a panangpalubos ti SDS kadagiti prinsipal a saan nga updated ti liquidation-da a mapan koma sadiay Davao.

“Inkayo agpalpalanggapang sa ipaskilyo iti Facebook dagiti ladawanyo a naala iti nadumaduma a lugar? Sa ibagayo a nakaibaonanyo a mapan agseminar? Agbainkayo met, a, iti bagbagiyo,” kinuna ti SDS kadagiti prinsipal.

Ngem uray no kasano a nerbiosna, sinapa ni Ma’am Rosal ti napan iti opisina ti SDS. Apaglukatna pay laeng ‘ti ridaw, gimluongen ti timek ti SDS.

“Solbarem ‘ta parikut nga inteks kaniak dayta nga Ursi idi rabii. Fully-booked kano met gayamen ‘ta Veranda Hotel a pangitarusanyo kada USec ken RD? Kunak ngamin nga agpareserbakayo a nasapsapa. Ania ita? If not in Veranda Hotel, we will cancel the Education Summit. Basta ‘diay Veranda ti kayatko a pakaipananda. Period. No saan, ribbuotenkayo amin. Uray awan matultuloy a semseminar dita!” Arigna ibato daytoy ti memorandum iti sangona. “Ken kitaem man no asino ti nangaramid iti daytoy a memo? Kasla nagsisilpo nga alupasi ken bamban ti Inglesna. Pinidpidutnan sa met lattan ‘ta Google! Anak ti aso a kimmapas, aya. Dodoktor a nagtagilugan ‘ti napipintas ken kundipulpuligad a ruprupa, kasta met ti linaon ti memorandum-na. Mangibabainkayo! Paisublim!”

“Nabayag nga inyawagmin, ma’am, ngem adu kano ti immununan,” insungbat ni Ma’am Rosal.

“Problemak pay! Solbarenyo dayta,” gimluong manen ti bosesna ti SDS.

Nagsakit ti nakem ni Ma’am Rosal. Saan a gapu iti panagungunget ti boss-da ta naruamen. Ammona nga inton malpas ti amin, yawatannanto met laeng daytoy iti liningta a saba wenno ania ditan a makan. Ti dina pannakaited iti application for leave-na ti kaluksawna. Ken no naitedna man, ammona a saan a pirmaan ti SDS daytoy. Kayatna met a sawen, saanen a makasurot pay iti kasinsinna. Isu a naliday ni Ma’am Rosal.

Sipud panagkadkaduada, ita pay laeng a nakarikna ni Ma’am Rosal iti sakit-ti-nakem iti SDS. Ngem kayatna nga iliwliwag ta uray kaskasano, isu met latta ti talken ti SDS. Isu ti para pasango ti SDS no dumteng dagiti sangsangaili. Intugot pay daytoy iti naminsan iti Malakanyang ket nakita ken naalamanona a mismo ti Presidente. Naam-amona met dagiti dadduma nga opisial ti Central Office idi napanda idiay. Kangrunaanna, nadakulapna dagiti Undersecrataries ken gagayyem ti SDS a Superintedente iti intero a pagilian. Nakalanglangna pay ida a nangan. Isuna met ti mangsabet ken agitulod iti eropuerto kadagiti bisitada. Ket uray no pasaray maungtan, lumukneng ti pusona gapu kadagitoy a panagtalek ti SDS.

Ti Veranda Hotel ti kayat ti boss-da a pangipanan kada USec ken RD agsipud ta isu laeng ti nakail-Ilokano a Hotel. Kabarbaro pay daytoy. Matannawagan ti sibubukel a Paoay Lake ken asideg iti agdindinamag a Paoay Church. Iti bangirna a turod, makita ti Suba Paoay Sand Dunes. Dagiti ti kayat ti SDS a makita met dagiti gagayyemna nga opisial manipud iti Central Office.

No saan a matuloy ti Education Summit, ania ti rupada iti USec ken RD?

Masapul a mangipamuspusanda ken Sir Ursi. No pumalpak daytoy kaunaan a Summit iti Dibision a pakipartisiparan ti agarup nasurok a sangaribu nga School Heads ken Division personnel, matiltil la ketdi. Sigurado a makangngeg iti adu bugkaw ken unget manipud iti SDS.

“Naitedmo ti application for leave-mo?” dinamag ni Sir Ursi idi agkitada.

“Yawatko koma itayen ngem bimmarangbang manen. Wrong timing,” sitatamnay a sungbat ni Ma’am Rosal.

“Iruanganmon, a. Uray ket naruamtayo metten a maungungtan.”

“Bay-amon,” kinuna ketdi ni Ma’am Rosal. Imbagana ti papaaramid ti SDS kadakuada.

Immawag manen ni Ma’am Rosal iti Veranda Hotel. Ngem nakabayad kanon dagiti naka-chek in ken nagreserba.

“Nabayagkamin a sukiyo dita. Awan laengen ti pangipananyo a sabali kadakuada? Dua laeng a siled ti masapulmi. ‘Tay dati nga al-alaenmi, please. We need it badly. Dignitaries ti Dep-ed dagitoy. No diyo maited kadakami, dikamton um-umay dita,” inturtured ni Ma’am Rosal nga imbaga.

“Kumakapit sa patalim ang Superbisora,” inwang-it la ket ngarud ni Sir Ursi nga adda iti abayna. “Awan a talaga, ma’am,” Kinuna latta ti taga-Veranda Hotel. Nagsenaay iti nakaun-uneg ni Ma’am Rosal apaman a naibabana ti telepono. Naisursurot met ni Sir Ursi.

Naliday ni Ma’am Rosal a nangipakaammo iti SDS iti banag ti pannakisaritana iti SDS. “Make a way. Make a solution!” kinuna latta ti SDS. Kapilitan a napan dimmanon da Ma’am Rosal ken Sir Ursi iti Veranda Hotel. Ti payen manedier a mismo ti diniretsoda. Nakipakpakaasida. Arigna agparintumengda. Imbagada payen ti adu nga unget a linak-amda nupay saan koma a rumbeng nga ibagada ta nakababain a maammuan ti sabali gapu iti takemda. Pagyamananda unay ta nangrikna ti manedier ket impamuspusanda ti pannakayakar dagiti dadduma a naka-book iti Porta Ilocandia nga asideg met laeng iti hotel. No kasano ti inaramidda, saanen nga imbaga ti manedier. Ti nasken kano nabakante ti dua a kuarto iti Veranda Hotel.

Inyawagda a dagus dayta iti SDS. “Ma’am, we did it. Addan pagyananda ditoy Veranda Hotel,” siraragsak nga impadamag ni Ma’am Rosal.

Imbes a maragsakan, kinuna ketdi ti SDS, “Kabaelanyo met gayam, adu pay la nga inrasrasonyo…”

“No ammom la koma ti nagdalanmi iti manedier, ma’am…” kinuna ni Ma’am Rosal. “Kinapudnona, addakami pay laeng ditoy Paoay…”

“Ne, ay, ket ania pay laeng ti pagbaybayaganyo dita? Umaykayon ditoy ket adu ti obra...” Naunget pay laeng ti timek ti SDS ngem kasla nakita ni Ma’am Rosal ti isem daytoy.

NASAPA a simrek ni Ma’am Rosal. Ti rantana, iturturedna manen ti mapan iti opisina ti SDS tapno itedna ti aplikasionna. Nakaragragsak daytoy ta nag-overtime pay idi rabii tapno maileppas dagiti mausar iti Summit. Tengngan ti rabii idi agawidda ken Sir Ursi.

“Good morning, ma’am?” insungadna iti SDS a gagangayen nga umun-una a sumrek ngem isuda.

“What is good in the morning? Sumrekka…” inyisem ti SDS a madaman ti padugalna kadagiti nasken a pirmaanna. “Agyamanak ta matuloy met la ti Summit… ken uray no bumugbugkawak, didak dengdenggen…”

“Kastaka met ngamin nga agdagdag, ma’am… nakabutbuteng…” Naapput ni Ma’am Rosal ti ngiwatna ta adda babawina iti naisawangna.

Immisem ti Superintendente. “Problemayon no narabaw ti kimmotyo. Kayatko laeng met a makasursuroyo kayo ket. Ala, makitam ket kabaelam met gayam. Ammom, no sumukokan a dagus, adu ti yamanen a mapalusposan.” Kinidmatanna ni Sir Ursi a kimmamakam ken ni Ma’am Rosal.

Nagparagipig ni Sir Ursi. Immanges met iti nauneg ni Ma’am Rosal ta uray kaskasano, limmag-anen ti riknana.

“Wen gayam, maysa a lawas kasanguanan ti Summit, mapan ag-Execom dagiti Superintendente idiay Vigan. Kayat ti Sekretario ti Edukasion ti sumarungkar iti dibisiontayo kaduana dagiti tagaCentral Office ken dagiti staff-na,” inlitania ni SDS. Minulagatanna ni Ma’am Rosal.

“Ni Secretary Briones, umay iti Dibision, ma’am?” dimmakkel pay dagiti mulagat ni Ma’am Rosal. Gimmanaygaypay.

“Mismo! Ket dakayo ken Ursi ti agserbi a Protocol Officer. Mapanyo sabaten ida diay airport. Umayda ag- lunch iti opisina. Ipasiartayo ida idiay Paoay ken Pagudpud sa itulodtayo ida idiay Vigan. Ngem kasla daytanto ti eskediulmo nga ag-leave, aya, Rosalina?” kinuna ti SDS.

Dimmakkel dagiti mata ni Ma’am Rosal. Nakaammuan ti SDS? Nataliawna ni Sir Ursi. Nagdumog daytoy iti apagapaman.

“Un-unaannak a talaga,” kasla kunkunana iti gayyemna.

Nabayag metten nga arapaap ni Ma’am Rosal a makita ken maalamano ti maysa kadagiti idolona, ti Sekretario ti Edukasion.

“K-kasano ngaruden, ma’am?” kinuna laengen ni Ma’am Rosal.

“Mapanka ‘diay Hawaii, a, ta isu met ti kayatmo. Pirmaakon ti application for leave-mo. Yannan? ” Kasla mangrukrukod ti SDS.

“Tapno koma makikuyogak iti kasinsinko, ma’am…” impapainayad a kinuna ni Ma’am Rosal. “Ilibrena ngamin ti pletek. Amangan ngamin awanton ti panawenko no diak sumurot iti kasinsinko ta saan nga agbayag ti visa-k… ken agbasaak koma iti Law,” impudnona. Dina koma kayat nga ibaga ti planona ngem nasayaat met no maammuanen ti boss-na.

“Ket mapanka, a. Adda met ni Ursi nga agbati. Ngem laglagipem, agretironton ti Sekretario. Maminsan laeng wenno manmano nga umay iti yantayo. Gundawaytayo metten a mangsangaili kenkuana. It’s your choice,” kinuna met ti SDS ket intuloyna ti nagpirma kadagiti sangabunton a pappapel iti sangona. Maburiboran ni Ma’am Rosal. “Secretary Briones? Who wouldn’t? It’s an opportunity, beybe,” inngirsi ni Sir Ursi a manangadtangad pay. Manirtiris.

Ad-addan a saan nga ammo ni Ma’am Rosal ti aramidenna.

NALPASEN ni Ma’am Rosal dagiti trabahona ken awanen kaduana iti CID ngem di pay nagawid. Pampanunotenna no ituloyna ti mapan idiay Hawaii wenno kaduaenna ni Sekretario ti Edukasion. No mapan idiay Hawaii, awanton ti gundawayna a makitakunaynay iti sekretario. Ngem no pilienna ti di agpa-Hawaii, amangan no saanto metten a makapan. No agpaso ti visa-na a dina nausar, amangan no didanton ikkan. Numona ta adu a rigat, nerbios ken sakit-nakem ti impuonanna iti dayta a visa. Ket marigatan nga agdesision. Maikulkuleng.

“No siak ti sika, daytoy kaadu a tuok ken rigattayo ditoy, inkan diay Hawaii. Oportunidad dayta. Maitarayamon ti adu nga ung-unget kada bugbugkaw. Madika pay? No mapanka, agsapulkanton ti asawaem ta agbatikan!” kinuna ni Sir Lando itay. Ammona latta a ni Sir Ursi ti nakadamaganda iti parikutna.

“Ita pay ta nakapimpintasen ti taray ti SDO nga agtalaw? Nagadun ti nakadkaduana a bisbibista nga immay ditoy. Uray naunget ni Ma’am, nadungngo met. Ken sa met la agunget no agbaybay-atayo kadagiti trabahotayo,” imbagi met ni Ma’am Claudette.

Awan tagtagari ni Ma’am Rosal. Agay-ayam iti panunotna nga iti unos ti makatawenen a panagtakem ti SDS, naaramidna dagiti arapaap a pagbalinan ti Departamento. Ket ibilangna nga adu ti pasetna iti dayta a balligi. Makasangit pay a mangpanunot ti adu a nagpasaranda a puyat a nakaigapuan pay ti panagsinada iti daydi nobiona agsipud ta awan kano metten ti orasda iti tunggal maysa. Adda pay ngamin dagidi gundaway a rabiin no agawid tapno malpas dagiti trabahona. Sumrek pay iti aldaw ti Sabado tapno iringpasna dagiti Operations Manual para iti ISO. Iti aldaw ti Domingo kalpasan ti misa, agsubli iti opisina tapno agurnos kas panagsaganada para iti certification ti ISO nga inlungalong ti SDS. Adda pay dagiti parbangonen nga agawidda ta evaluation-da para iti ISO. Adu a sakripisio.

“Masapul nga agsinatan. Awan ti mamaayna daytoy,” dayta ti naudi a sao ti nobiona.

Awan mamaayna? Ket makasangit lattan. Ta ita, umayen ni Sekretario ti Edukasion tapno saksianna ti adu a nagbaliwan ti SDO. Nabayag nga inararapaapna daytoy. Ngem isu met ti ipapanawna. Tumren lattan dagiti luana.

“Rosalina, agtuloyka a mapan Hawaii? Agdesisionkan tapno masukatanka a kas protocol officer,” kinuna ti SDS itay. “I need your decision until this afternoon. Diak kayat ti agbayagbayag. Magmagna ti oras!”

Ngem agingga ita, saan pay a nakadesision. Ken isu ti pinusgan ti SDS a mapan makimiting iti Gobernador inton bigat maipapan iti isasangpet ni Secretary Briones ta adda kano mitingda idiay Region.

“Paspasmon ti agtrabaho ita ta addaka pay ditoy,” imbilin ti SDS sakbay a nagawid. “‘Tay leavemo, naaprobarakon. Ni Ma’am Grace ti sukatmonto. Remember, strike the iron when you are ready,” imbalakad ni SDS kenkuana. Gundawaymon a mapan Hawaii. Kasta ti pagawatanna iti kinuna ti SDS. Kas met iti panirigan dagiti padana a Superbisor.

“’ Ta dua a lawasmo, maabrotmonton ti pletem,” indurog met ni Sir Lando.

Naamiris ni Ma’am Rosal nga iti daytoy a biag, adda latta dagiti maisakripisio. Saan a mabalin kukuam amin a gundaway. Pagrukodan met dayta iti kinatao.

Ita, dinan ammo ti aramidenna. Nagawid a mariribukan.

Nagkararag laengen sakbay a naturog.