Inka Agaradon, Totoy!

Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Agosto 7, 1967 a bilang.

“TOTOY… Agriingkan.” Ginunggon ni Ama Celin ti abaga ni Totoy. Nagkir-in ni Totoy iti papag, inunnatna dagiti tumengna sa nagmata. Simmiplag ti salemsem ti parbangon. Nagarigenggen ni Totoy. Insublina a kinukot dagiti tumengna sa inawidna ti ulesna. “Lokottoyen! Agrlingkan, a! Aldawen!” Rinabsut ni Ama Celin ti ules sa sinipatna ti abaga ni Totoy.

Linidlid ni Totoy dagiti matana. Nagsuyaab, naginat, nagin-inayad a nagtugaw, kinusipetanna ni amangna nga addan iti paraangan a mangipugpug-aw iti asuk iti tatadienna.

“Aggunaykan, a. Inka agaradon!” kinuna manen ni Ama Celin. Pinagpayakpakna ti kawitan.

Maidungdungsa a timmakder ni Totoy. Padakpadak nga immulog iti agdan. Awan simek a linabsanna ni amangna. Tinurongna ti aludig iti laud ti balayda a nakaiparngedan ti nuangda.

“Mamigatka pay, a,” kinuna ni amangna.

Nakarupanget a nangigalut iti tali ti nuang iti puon ti aludig. Tinaldiapanna ni amangna sa immuli iti bangsal. Sinangona ti nakaluban iti bandeha a pamigat iti dulang.

“’Diay akinlaud a dua a kadisso ti unaem nga araduen,” kinuna ni Ama Celin idi maipako ni Totoy ti nuang ken maikargana ti arado iti pasagad. “’Diay ti umuna a maraepan.”

Inabog ni Totoy ti nuang. Apagruarna iti bit-ang idi makitana da Baris, Manuel, Elio ken dadduma pay a kapatadanna. Natarakida iti narangrang a kawesda. Nakaigpilda iti kuaderno ken libro. Nakaar-ariwawada nga agkikinnamat, aglulumba a mangtiliw kadagiti tuwato ken dudon nga agasiw-asiw iti naraber a ruot iti igid ti dalan.

“Totoy…!” impukkaw ni Manuel. “Dika umay agbasa?”

“Diak agbasa ita,” insungbat ni Totoy sa pinatarayna ti nuang.

Bumanang-es ti nuang idi makatapaw iti turod. Pinagsardeng ni Totoy sa kinitana dagiti nagkukuros, naguurnos a tambak dagiti talon a kasla agsasabat iti maymaysa a pungto iti adayo. Iti labes dagiti talon, iti ballasiw ti kabisilan ken agkillokillo a kalsada nga agpaili, nalubed ti silap ti galba nga atep ti eskuela ti elementaria. Dita ti papanan da Manuel.

Nakaem ni Totoy dagiti bibigna. Madama ngatan ti klase da Manuel. Sino ngata ti maestrada? Nalaing met la ngata a kas ken ni Miss Sabado a maestrada idi iti primary? Narigat ngata dagiti adalen? Ah, ngem no isu laklakaenna laeng. Isu idi ti kalaingan iti klaseda.

Indengngep ni Totoy ti tammudona iti suli dagiti matana. Apay ngata, aya, nga awan ti essem ni amangna iti adal? Apay ngata a saan a kas kadagiti amang da Manuel, Baris ken Elio?

“Ammomon ti agbasa ken agsurat. Umanay daytan nga adal,” nalagipna ti kinuna ni amangna idi idariragna ti panagbasana ita a panagseserrek. “Narigat ti nalabes nga adal. Kuartanto met la ti birokem, apay a dimo pay la rugian ita? Addad’ta dagita talon. Siksika nga agtawid. Apay a dimo taripatuen, paaduen tapno addanto met ipatawidmo kadagiti annakmo no mangasawaka… saan ket a ti mangburbor ti kueem?”

Nagpasugnod. Di nangan a nagmalem Nagsangit. Nagkul- ob iti siled idinto nga agsinsinnungbat da amang ken inangna. Kayat ni inangna a makapagtuloy uray mangisaldada iti sangadisso iti talonda.

Nagsardeng ti bananges ti nuang. Impasalogna iti turod. Inalsaanna ti nuang sa indissaagna ti arado iti pasagad.

Impakona ti nuang iti arado. Nagkabsiw ti tadem ti arado iti daga idi kellaat a naggutad ti nuang gapu iti panangpitik ni Totoy iti tali. Naisurot a naiduros a kinagiddan ti panangpat-il ti witiwit iti gurongna. Nagpangrem. Nagsagsagking nga immasideg iti tambak iti makanawan, intugawna ti nangilut iti gurongna. Inriawna ti nangpasardeng iti nuang.

Minatmatan ni Totoy dagiti kinelleng a dandanin makumotan iti natayengteng a berde.

‘‘Dagita ti dagam,” kinuna ni amangna idi naminsan. “Sangkadisso laeng dagita idi sublatek iti daydi apongmo a lakay. Ngem kitaem ita— bilangem dagita a kinelleng. Maammuamto no kasano ti inaduanna apaman a maparukodko. ‘Su a patgem ti dagam ta isu ti nangted iti biagtayo.”

Timmakder ni Totoy. Kinitana dagiti agkukuros a tambak a kasla rehas a mangbalud kenkuana. Nakaemna dagiti bibigna.

“Aniat’ kukueem?” gimluong ti timek iti likudan ni Totoy. “Dika pay gayam nakaarado!”

Dinaras ni Totoy a napan pinidut ti witiwit nga iparparangguyod ti nuang iti karuotan. Saanna a tinaliaw ti amana. “Dika pay gayam nakapangrugi! ‘Niat’ pampanunotem, ‘ya?” Saan a nagtimek ni Totoy. Iti suli dagiti matana, nagaragaag ti nabaked a pammagi ni amangna a naitangkarang iti rabaw ti tambak iti asidegna, agbitbitin ti nakakaluban a talunasan iti sikiganna, agkiwkiwaweg nga agpangato ti asuk ti pinadisna.

“Leppasem nga araduen dagitoy. Tanto la mangsuyod ti kueen apaman nga agnepnep,” naalumamay met laeng ti timek ni Ama Celin “Innak pay pumukan iti kawayan nga aramidek a pupokan dagitay manok.’’

Insurot ni Totoy ti panagkitana ken ni amangna a sipapardas ken nakalaglag-an ti widawidna a nagturong iti kakawayanan iti sakaanan ti turod iti laud. Intuloyna ti nagarado.

Nakapaminsangapulo ket lima a nagsublisubli iti agsumbangir a pungto dagiti kinelleng. Sumakiten ti barukongna. Sumkilen dagiti takiagna iti kabibigsot iti witwit a mangisalpa kadagiti tambak a masalaponna. Sumaniiten ti dakulapna iti kamemesmes iti witiwit. Makaisarsardengen. Ngem inyunay-unay ni amangna ti panangileppasna.

Agkalkalimduosan ken umanangsab ni Totoy idi malpasna ti sanganayon. Agligsayen. Inalsaanna ti nuang, inkargana ti arado iti pasagad sa met la impakona ti nuang. Sinakayanna, pinaasakanna dagiti tuwato a nakababbaba ti tayabda. Kumarasakasen ti tudo iti kamadrekakawan iti abagatan.

Apagdanonna iti ungto dagiti kinelleng idi agtinnag ti bayakabak. Kasla nagasuk ti bagina iti nakalamlamiis a tudo. Kinidagna nga inaplitan ti nuang. Saannan a sinurot ti nagnaanna itay.

Pinagsardeng ni Totoy ti nuang apaman a nakabatog iti eskuela. Nakarikep aminen a tawa. Awanen ti tao kadagiti pasilio. Dinissaaganna ti nuang sa simrek iti eskuela. Nagtarus iti kuartoda idi agad-adal pay. Naimeng ken naulimek ti siled. Inwarasna ti panagkitana ti uneg: napalawa ti kuarto, nasukatanen dagiti tugaw, adda sumagmamano a nalukot a papel iti tabla ken iti rabaw dagiti tugaw; napatak ti pannakaisurat ti NO CLASSES TODAY iti kabarbaro a pisarra. Nakitana ti nalaylay a sabong iti plorera iti lamisaan.

Daytoy ti lamisaan idi ni Miss Sabado. Pinidutna ti sabong, binidingbidingna. Idi, awan ti malaylay a sabong iti dayta a plorera. Binigat a sukatanna. Dayta ti pangap-apasan dagiti kaeskuelaanna ta naasideg ni Miss Sabado kenkuana.

Impuruak ni Totoy ti sabong iti pagibellengan iti suli ti kuarto sa nagtugaw iti nalapad a pagsuratan ket inaramatna ti tammudona a kas pannakalapisna. Kasla nakitana ti naisem a rupa ni Miss Sabado a nakatakder iti arpad ti lamisaan a mangibalbalikas kadagiti leksionda.

Malemen idi agbalaw ni Totoy. Kinellaatna ti timmakder ngem dagus met la a napatugaw ta nagsipnget ti panagkitana. Riniknana ti tengngedna. Nasagabasab. Rimmuar. Sinakayanna ti nuang sa inyawidna.

“Napnapanam?” impasabat ni Ama Celin idi makasangpet ni Totoy. “Sinurotka idiay talon, awanka. Napnapanam, ‘ya?”

Namrayan ni Totoy a kinita ni amangna iti sirok ti balayda a nangibbet iti kaykayasanna a kawayan. “Pinasirnaatko ti tudo idiay eskuela, amang,” insungbatna.

“Eskuela! Kunak la ngarud ket a sabali ti addad’ta ulom ‘su a dimo maipamaysa ti trabahom.”

Immuli a sinurot ti timek ni amangna. Nadanonna ni inangna a madama nga agpilpili iti itta ti bagas iti abay ti ridaw a sumrek iti kosina.

“Nagladawkan?” kinuna ni inangna. “Inka agsukaten sakanto mangan.”

Nagin-inayad a simrek ni Totoy iti siled. Nagpelles sa rimmuar. Sinangona ti nakaluban a pangaldawna iti dulang. Nakapamitlo laeng a nangisubo. Kasla makadul- ok.

“Apay, dika mabisin?” inamad ni inangna.

“Madi ti kakaanak,” kinuna ni Totoy. Intangadna ti danum iti ungot.

Palabsemto met ti bisinmo. No dimo nalpas ti ar-araduem, di nagawidka koman. Saanka ket a nagpaabot iti tudo.”

Simrek ni Totoy iti siled. Ginaw-atna ti nakasalapay a lupot iti linas a parteng sa impunasna iti buokna. Nagidda iti papag.

“TOTOY… Totoy, agriingkan.” Ginunggon ni Ama Celin ti abaga ni Totoy. “Inka agaradon.”

Nagkir-in ni Totoy ngem saan a bimmangon. “Ne, bumangokan, kunak!” makapunggtoten ni Ama Celin. “’Nia man lat’ pagngiwngiwatamon, aya?” kinuna ni Ina Idad a naggapu iti kosina.

Saan nga inkankano ni Ama Celin ni Ina Idad. “Agriingkan, a. Inka agaradon.”

“No sika met koman a laklakayan. ‘Tanto la mangpatpatudon ti ammom.” Immasideg ni Ina Idad iti papag a pagid-iddaan ni Totoy. Indapadapna ti dakulapna iti muging ni Totoy. Kellaat a tinaliawna ni Ama Celin. “Masakit ‘toy ubing!”

Immasideg ni Ama Celin a nangdapadap iti muging ni Totoy. Nariknana ti napalalo a bara.

Nagkir-in ni Totoy. “Baris, Manuel, urayendak!” kinunana. “Ania ti leksiontayo? Inang… Amang… innakon. Ururayendakon. Innak ageskuelan!”

“Agam-ammangaw… agam-ammangawen…” insangit ni Ina Idad ket inarakupna ni Totoy. “Sika ket… sika a laklakayan ket… Kagangganusan ‘ta ubing, impakom ket iti trabahon. Tanton la manokmo ti ammom nga asikasuen!”

Saan a nakatimek ni Ama Celin. Madanagan a nangmatmat iti kasla malmalmes a panaganges ni Totoy. Siaannad a nangidapadap iti dakulapna iti muging ni Totoy. “Agawaam ti umimbag, anakko. Ageskuelakanton,” intanamitimna.—O