Dagiti Rimmuar iti Bakir

Nupay makapagdakiwas kadagiti bantay ken turod, kasla nalawa a pagbaludan ti bakir nga adayo iti ragsak ken kadagiti gagayyemna, nangruna ken ni Delia…

Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Abril 13, 1970 a bilang.

LIMADA a sangaamaan. Nagatep iti pan-aw ken nagagsit iti nagsakup a bulo ken nagdatar iti inakilis a kiling ti kalapawda. Adda pataguabna a linong ti tallo katukad nga agdan, alsong a kayo, ken palatagan a kinungkongan a sagat. Iti arubayan, adda pinuon ti pagpagan iti sango ken bugnay iti sidiran ken arusip iti likudan. Masansan a pagpariiranda ti linong ti pagpagan iti nadagaang a panawen, apon dagiti manok ti bugnay, ken pagibaudan iti nuang ti arusip.

Dua ti addi ni Andiong. Nairugina ti Maikadua ngem dina naituloy idi agpabakirda. Patien ti amangna a nasaysayaat no agyanda ditoy. Dimmakkel ditoy bakir; awan makitana no di dagiti bantay, dagiti turod, dagiti riniwriw a kayo ken riniwriw a bulbulong.

Napintas kenkuana ‘toy lugarda agingga iti agbarito. Planada ti bangkag iti lawlaw ti kalapaw ken dagiti turod a pagmulaanda iti kalagan a pagay, papaya, pinia, langka, saba ken adu pay. Nangruna no makaanupda ken amangna iti alingo wenno ugsa wenno abuyo wenno billit. Ngem nagbaliwen ita ta baron. Dugolan ti awag iti lugarda ngem bakir, kuna dagiti gagayyemna idiay ili. Adayoda kadagiti kakaarruba ken iti ili. Kenkuana ita, kasla balud iti bakir, nalawa a pagbaludan. Nupay makapagdakiwas iti bantay ken kadagiti turod, adayo iti ragsak dagiti padana a tao, dagiti papagayamna nangruna ni Delia.

Napintas ni Delia. Dina kapkapnekan no maikari ti langana. Nabaked a natenneb iti rigat ditoy uma. Isu met laeng ti agkuna a nalaad no agsarming. Nasalto dagiti mulagat a matana ken dadakkel dagiti pamarangna nga uray pilitenna a kaemen dagiti nalitem a bibigna, dina mailemmeng ida.

Iti dulang, umas-asuk ti innapuy a kalagan iti bandehado. Nagtutuon dagiti kattuno a tapa ti alingo iti sabali a pinggan. Agas-asuk dagiti pusuelo ti kape a kinirog a bagas a kalagan.

“Bareng adda gasat dagiti silok ta adda itedko kadagiti gagayyemko idiay ili,” kinuna ni Andiong. Kininnitna ti tapa apaman a nakapagdalukappit iti ampir ti dulang iti abay dagiti dua nga ubbing. Kasinnangoda dagiti dadakkelda.

“Isamiramto ngarud ti pumukan iti bulo ta adda nayon ti mapakid no malem,” kinuna ti ama.

“Wen, a, ta adda igatang iti masapsapul no bigat,” kinuna ti

ina. “Naibusen ti gas. Awan pay sabon ken gurabis.”

“No apay ngamin a pimmanawtayo idiay ili,” saona pay la dayta idi.

“Ania ngarud ti aramiden idiay ket awan met kuatayo? Di nasaysayaat ditoy ta makaanupka, makamulaka, ken adda pay bulo ken way a pakakitaan iti sentabo.”

Ginaw-at ni Andiong ti takuptakup a maongna ken ti buneng ken kallugong iti sara ti ugsa iti adigi apaman a nalpas a nangan. Immulog. Nakadanon iti waig a naipasuso iti Bantay Tukkaw. Ditoy ti pagkalapanda iti dalag ken buntiek. Napintas a dalanda nga aggapu iti bantay ken mapan iti ili.

Bimmallasiw iti pagattumeng nga ayus. Nakangngeg iti nasinggit a taraok iti bakras ti bantay idi addan iti kabikalan. Adda manen ditoy ti ayus a lumabas iti arubayanda sa mapan iti ili. Sarraisi laeng ngem dakkel nga agus idiay patad. Kadagiti sebbang ti nagipakatanna kadagiti pabawerna, ngem awan natiliwna ita nga aldaw.

Nagpukan iti bulo. Inurnongna iti igid ti waig. Nagpakid iti danum idi makapukan iti aglimapulo. Kalpasanna, limmugan ket tinnekkenanna.

Inggalutna ti pinakid iti sabali pay a pinakid iti batogda. Simmagpat iti teppang. Iti sirok ti pagpagan, saklot ni amangna ti laglagaenna a basket a way ken barit. Agar-arnis dagiti addina iti nagibellatan iti bayog iti asideg. Ammona nga aglutluton ni inangna ta dandanin agmatuon. “Namuloka met laeng, Andiong?” “Wen, amang.” Immuli. Inuksobna ti nadaripespes ken naangdod a badona.

Nariwet pay idi agluganda a sangaamaan iti napakid a bulo iti waig. Iti purua ni Andiong, iti kutit ti amana. Nagtugaw ti inana ken dagiti addina iti tengnga. Agbarbarekbek ti danum iti panaguyas ti pinakid a tekkenan dagiti agama. Malabsanda ti sumagmamano a balay dagiti nasapsapa ngem isuda a nagpabakir. Ta idi dinubsak dagiti mannarikayo dagiti turod, nagiinnuna dagiti awanan kukua idiay patad nga aguma kadagita napukisan a turod.

Tuman-awen ti init iti bukot ti Bantay Tukkaw idi dumtengda iti kongkreto a rangtay ti Santa Teresita. Agsangpeten dagiti nagtakuli nga aglako iti pinaud a nipa, ikan, rasa, pasayan ken adu la ditan. Adu ti magmagna iti rangtay ken iti kalsada.

Simmagpat ti ina a bitbitna ti lima a basket. Simmaruno dagiti dua nga ubbing sa ni Andiong. Nabati ti ama iti kabatuan nga aguray iti gumatang iti bulo. Di unay adayo ti dapon iti rangtay. Naaladan iti linaga a barut. Nalawa ti patakder ngem di pay la umdas a pagyanan dagiti aglako. Adu ti aglako iti lawlawna ken adu ti kantina.

Iti ballasiw ti pagdaponan, nagaabay dagiti restauran, pagkapean, pagpukisan, panaderia, botika ken dadduma pay. Iti restauran, agtoktokar ti jukebox a makirimbaw iti tokar ti bassit a patakder a nagkaratula iti VI-LO Sound System. Agkomkompas dagiti naguantesan iti puraw nga ima ti polis iti uneg ti outpost iti nagkurosan ket natallikudanda ti dakkel ken baro a munisipio iti amianan. Iti igid ti kalsada, pumulikkaaw dagiti ubbing nga aglako iti Bannawag.

Ti makita ken mariknana a kinaragsak ditoy ti mangsutsutil ken ni Andiong.

Tinurong ni Andiong ti kantina ni Delia. Kaay-ayona ti busnag ti balasang; muldotan dagiti gurong ken luppona. Nakaminiiskert iti nalabaga. Kasla singkamas ti kudilna.

Nakarikna iti sam-it idi iseman ni Delia. Immisem met. Sinimpana ti leppay a kuelio ti bumerde a polona. Sa arinsugnaden nga immasideg. Nalang-abna ti banglo ni Delia. “’Di bilinko a karne ti alingo, manong?” “Kua… awan naala dagiti silok, ading…” “Aw! Wenno kunam laeng? Amangan no dinak kayat nga ikkan.” “Agpayso. Inton maminsan nga umayak, bareng addanton.” Dimteng ti lalaki a naka- turtle neck ken nakipet ti pantalonna. Isu ti nangyam-ammo idi ken Andiong iti balasang.

“Addaka gayamen, g’yem. Adda ilidokta dita?”

“Awan pay. Inta ‘diay yan ni amang ta bareng nakalakon iti bulo.”

“Intan. Ne, agsublikaminto, Delia?” Nagtung-ed ti balasang. Agtindeken ti init idi agsublida iti kantina ni Delia. Rumasayen dagiti tao. Simrekda. Nagbilin ni Andiong iti templa.

Naulimek ni Andiong. Masansan a siripenna ti nagpisian ti kortina ti lamisaan ket matmatanna dagiti lakko ni Delia.

“Napintas ni Delia, ni? Armem, kunak ket!” inkalbit ti kaduana. “No maikkam iti sangabukkel nga alingo, kuamon, lakay, he!”

Immisem laeng ni Andiong. Inibusna ti linaon ti basona. Nagayus ti dadduma iti nagsulian ti ngiwatna. Sumamayen ti ininumna.

“No manobiam, librenton ti inumenta. Ken nagimas ngatan ti karne ti alingo ken ugsa ken abuyo a pagpadayayo!”

Naibus ti templa. Nagbilin manen ni Andiong. Naiwalin ti kortina. Nagparang ti dua a botelia ken ti kaay-ayo ni Andiong nga ima ken bagi ni Delia. Kinitana dagiti namsek a barukong ken nasippukel a luppo ken gurong ket adda nagbikag iti sellang ni Andiong.

Agmutalen no agsao. Mangrugin nga agpusipos dagiti makitana. Nakarkaro ita ti ulawna ngem kadagiti duan a daras a panaginumda ditoy. “Rummuarak, g’yem, ta no sumrek ditoy, makaammokan!” Nagtung-ed ni Andiong. Inlukibna bassit ti kortina idi awanen ti kaduana. Nakatugaw ni Delia iti bangko. Agandap dagiti luppona iti lussok ti atep. “Delia…?” Naiwalin ti kortina. Nalang-ab ni Andiong ti banglo. “Maysa pay, manong? Ngem nabartekkan sa metten…” Minatmatanna ti balasang. “M-mano amin?” Kinautna ti bolsana a dina insina dagiti matana iti balasang. “Alla, ni manong!” Mayat, nakunana. Timmakder idi akasen ni Delia dagiti botelia ken dagiti baso. Agal-alikuno ti banglo iti agongna. Kellaat a rinakepna ni Delia.

Naggulagol nga imkis ti balasang. Nagkaradukod dagiti palangka ken lamisaan ket nakirat dagiti botelia ken baso.

Dua a polis ti simrek. Agsangsangit ni Delia. Ginammatan ti maysa ni Andiong idinto nga agsalsaludsod ti maysa iti balasang.

“Tarantadoka, ha!” indil-ag ti mangtengtengngel ken ni Andiong sa ginuttana nga inruar.

TINANGAD manen ni Andiong ti bassit a tawa a narehasan iti landok a pagtaudan ti lawag ‘toy nailet a pagbaludan. Pader ti aglawlaw, ti laeng rikep ti nakatangep a ridaw ti tabla. Nakagatna ti bibigna sa napakidem idi malagipna ti kabakiran a lugarda.—O