Balikbayan a Gumatang iti Daga

SALUDSOD:

Panggep ti kasinsinko ti gumatang iti aglima nga ektaria a daga a mabalinna a talonen ken pangipatakderan iti balayna. Maysa a balikbayan ti kasinsinko, Apo, Hues, ket kiddawenmi koma ti balakadmo maipanggep iti igagatang iti daga amangan no agproblemanto ketdi kadagiti masanguanan nga aldaw.—Percival ti Ilocos Norte

SUNGBAT:

Kastoy ti aramiden ti kasinsinmo: Dumawat iti kopia (photocopy) ti deklarasion ti daga (no awan titulo ti daga); ket no adda met titulona, ‘tay Sertipiko ti Titulo. Kalpasanna, mapan iti Opisina ti Dagdaga (Assessor’s Office) tapno paneknekanna ti kasasaad wenno estado ti daga a gatangenna. Amangan ket no ‘diay aglako, saannan a nagan ti daga, wenno nakasalda ketdi iti banko wenno iti asino man. Mapan pay idiay Opisina ti Tesorero tapno ammuenna no nabayadan met laeng dagiti buis ti daga.

No nadalus ti dokumento, mabalinen ni kasinsinmo a makisarita no mano ti presio ti daga. No maaramid ti dokumento ti gatang, pagsaritaanda no asino ti agbayad iti pannakanotario daytoy: no ti gumatang wenno ti aglako (uray asino kadakuada agbatay iti saritaanda). Kasta pay a pagsaritaanda no asino ti agbayad iti BIR ken iti Register of Deeds iti pannakairehistro ti dokumento ti gatang wenno agingga a mayalis ti tax declaration wenno titulo ti daga iti nagan ti gimmatang.

Saan a bastabasta ti magastos kadagitoy a tiempo aglalo no dakkel a kantidad ti pagsasaritaan.

Mabalinyo ti agpatulong iti opisina ti notario publiko tapno isudan ti makaammo no mano ti mapattapatta a magasto. Adda pay ngamin tay makuna a capital gains tax a walo a porsiento iti presio ti daga.

No balikbayan ni kasinsinmo ket maysa a makipagili iti sabali a pagilian, saanna a mabalin ti gumatang iti daga ditoy Filipinas a pagbalayan wenno talonenna. Malaksid no dua ti pagilianna (dual citizen). Nupay kasta, adda limitasionna. Agingga laeng iti lima nga ektaria ti mabalinna a gatangen.

No balikbayan met ngem agnaeden a permanente iti Filipinas, mabalin met a makagatang iti 1,000 a metro kuadrado a daga a pagbalayanna.

Kitaenyo pay gayam no tawid ketdi ti daga a gatangen ni kasinsinmo. Amin nga agtawid, nasken nga agpirmada. Depektibo ti dokumento no adda uray maysa laeng a di agpirma. Ti daga, saan no kua a mairehistro ti gimmatang. Maipablaak pay iti periodiko ti dokumento ti gatang tapno maammuan no adda agreklamo wenno awan.

Ala, tapno dikay unay agproblema, nasayaat no agpakonsultarkayo iti abogado a notario publiko ta ammona ti ar-aramidenna iti kakastoy a banag.—O panagsasaona. “Maymaysatayo a pamilia ditoy eskuela ket awan sabali nga agsisinnakit no di datayo met laeng.”

“Trueness!” insarurong ni Miss Ragsak Alves, ti kaubingan a maestra a pudno met a naangaw. Kinitak iti nabayag ket nagaripapa. “Sori, sir, serioso ‘gamin unay ti patangan isu nga simmalingbatak,” kinunana.

Immisemak iti nalab-ay. “Tunggal banag, adda panawenna, ket nasayaat unay no ammoyo nga ibalanse dagiti bambanag. Ngem sapay koma ta iti tunggal addangtayo, panunotentayo a nasayaat, usarentayo dagiti kasasayaatan a balikas tapno awan ti masaktan.”

Kalpasan a naibinsabinsak dagiti naobserbarko kadagiti klasrumda, imparangko dagiti planok sa dinawatko ti kapanunotan ti tunggal maysa no kasano a maipatungpal dagitoy a plano. Inikkak iti responsibilidad ti tunggal maysa tapno makitak ti kabaelanda malaksid iti laingda a mangisuro. Pinusgak ni Mrs. Naquesel a mangtimon iti pagadalan no maawisak kadagiti seminar. Intalekko met ken ni Mam Xia dagiti Record, Assessment ken amin a Report. Inrantak nga inyad-adu ti pagrebbenganna tapno maliklikan ti pannakiin-innawagna. Ni met Mr. Harold Amerie Mercado ti makaammo iti Finances ken ti Gulayan sa Paaralan Program. Ni Miss Campanilla ti nangipaimaak iti Journalism ta isu ti mannurat. Ni Miss Ragsak Alves, saanko nga inikkan iti adu a trabahona ta agisuro iti Kinder. Ni Mr. Anton Faraoh ti makaammo kadagiti adda pakainaiganna iti Isports ken Arte. Ken ni Miss Roena Naemma ti napusgan a mangtaginayon iti kinadalus iti aglawlaw kangrunaan ti pannakadasigdasig dagiti basura. Inanamonganda dagiti baro a pagrebbenganda ket inkarida nga akmenda dagitoy a sipupudno. Gapu iti dayta, kasla nakitak ti ileleggak ti baro nga agsapa iti dayta nga agmatuon.

Daydin ti sipud ti panaggigiddanmi a mangaldaw. Adayo ti pagawidan ti tunggal maysa kadakami. Adda napusgan nga agluto iti tunggal aldaw. Ket naragsakda. Agduduma ti topiko a sarsaritaenda— manipud kadagiti nakakatkatawa a padasda iti klase agingga kadagiti no ania la ditan a pagpapaggaakanda. Makirayrayoak met tapno dida met kuna a killjoy-ak.

“How true… nabainanak man pay ken ni sir idi!” pagammuan la ta isalingbat no kua ni Ragsak. Dina malipatan daydi panangkitak kenkuana iti nabayag iti daydi immuna a mitingmi.

“Ammom ngamin, no adda nakem dagiti agpapatang, dika makisalsalingbat!” igalpak met no kua ni Mrs. Manarpaac, a gapu iti panagpapaggaakda manen.

Marmaraisemak lattan a dumdumngeg. Daytoy ti maysa a nagustuak iti CES:

naragsak dagiti mannursuro uray adu ti trabaho ken adu ti problema. Limmag-an met ti riknak a nakakita iti napintasen a langenlangen dagiti padak a mannursuro. Pati ni Ma’am Xia, mayaten ti pannakilangenna. Adda latta met gundaway a pasagidanda ngem ammonan ti umayon iti saritaan. Natunosda metten. Gapu iti panagtitinnulongda, adda dagiti inab-abak dagiti ubbingmi kadagiti nadumaduma a pasalip. Ket naragsakak ta kunak no awanen ti problemak.

Ngem iti dayta a bigat a madama nga agpurpurosak iti bunga ti tarong a naibaet kadagiti muyong iti plantbox ni Sir Mercado, linabsannak ni Ma’am Xia a dinak man la kinablaawan. Intarengtengna lattan ti nagna. Insurotko lattan ti panagkitak agingga a nailinged iti building iti panagpikuran nga agturong iti klasrumna.

Apaman a naidissok dagiti nateng iti lamisaan iti H.E. building, inlayonkon ti nagturong iti klase ni Ma’am Xia. Manipud ngamin iti ridaw iti likud, sangapulo a metro laeng ti pagnaek, makadanonakon iti klasena. Mayat met ketdi latta ti panagisurona ngem madlaw nga adda mangburburibor iti panunotna. Inasitgannak iti makitanak.

“A… adda laeng damagek maipanggep iti report nga inaramidmo idi kalman,” pananglukatko iti saritaanmi. Rasonko laeng daytoy ta kinapudnona, napintas dagiti report. Husto ken naurnos. “No adda pannakabalinna, ikkam latta idan iti seatwork uray ta lima a minuto laengen, recess metten. Yurayka idiay opisinak,” kinunak a siiisem latta sa tinurongkon ti opisinak.

Pinagtugawko iti maysa kadagiti nagsango a tugaw iti sango ti lamisaanko. Miningmingak. Madlaw ti liday kadagiti matana. Timmakderak ket inasitgak. Tinapikko ti abagana. “Adda kadi rumbeng nga ibagam kaniak, ate?” kinunak a siaalumanay. “Ammom, sisasaganaak a dumngeg kenka… dumngegak laeng.”

Imbes a sumungbat, nagdumog ketdi. Nagpagnapagnaak a nangrikus iti lamisaanko pangururayak iti sungbatna.

“Ala, ate, no dika pay nakasagana a mangipeksa kaniak ‘ta problemam, maawatanka. Ngem iti panagkunak, nasaysayaat no ibuksilam ken ipeksam tapno nalaglag-an a bagbagkatem.”

Nagunggonen dagiti abagana. Naasitgak la ket ngarud sa pinikpikko ti bukotna. Timmakder nga immarakup kaniak. Imbulosnan ti sangitna. Iti baet dagiti saibbekna, imbagana nga insina gayam ti agtawen laeng iti 25 a nobiona gapu iti dina pannakaited iti dawdawaten daytoy a baro a motor. Isu gayam ti ibagbaga ni Mrs. Manarpaac a kasarsaritana iti selpon ken daydi nangngegko nga awawaganna iti hon.

Nupay naklaatak, diak impadlaw. Imbagak ketdi nga agtugaw iti divan a naipideg iti dayaen ti ridaw ti opisina tapno umibbeten iti arakupna kaniak. Amangan no adda makakita ket sabali ti panunotenda.

“Ammom, ate, saan met a dakes ti agayat no la ketdi ammonaka nga ilalaen, ipateg ken irespeto,” kinunak a kas man in-inaunaak ngem isuna. “Ngem panagkitak, ate, uray maysa kadagitoy, awan kenkuana.” Ti kunkunana a nobiona ti kayatko a sawen. “Sapay koma ta makitam a ti laeng kuartam ti napateg kenkuana. A no awanen

daytoy...” diakon intuloy ta dagsenen ti riknak a mangisawang.

Bimmannayat ti saibbekna. Pattapattaek a naamirisna iti kayatko nga ibaga isu a ginundawayakon.

“Iwarasmo ‘ta imatangmo, ate, adu ti mangayayat kenka a saan laeng nga isuna. Adtoykami a kakaduam, dagiti annakmo kangrunaanna. Ibubosmo laengen ta panagayatmo kadakuada.” Diak latta insina ti imatangko kenkuana.

“Maysa met dagita, ading, a problemak. Kalpasan a napagadalko ida, didak man laeng matulongan nga agsapul. Ammoda met a sisiak ti mangisaksakad kadakuada. Ti kayatko koma laeng met, iserbida ti inadalda. Uray didakon irissingan iti sueldoda, uray bukodandan, basta saankon a problema ti para kadakuada. Nakabambannogakon, ading!”

Saanko a ninamnama dagita nga imbagana. Nurse gayam ti anakna a babai idinto nga inheniero sibil met ti lalaki. Lisensiadoda a dua ngem saanda kano met nga agtrabtrabaho.

Awan makarawak nga isungbatko. Napuotak laengen ti bagik a nagkuna: “Sika ti inada, ate. Sika ti ad-adda a makaam-ammo kadakuada. Sika ngamin ti pagsarsarminganda. Amangan no makitkitada a saanka a serioso iti biagmo ket tultuladendaka. Wenno kayatda laeng met a makadennadaka a nasayaat sakbay nga umadayoda kenka. No padasem ngata nga ipaay kadakuada ti panawen ken panagayatmo. Padasem laeng, ate… Bareng no isu ti manglukat iti napimpintas a ruangan ti masakbayanda ken ti langenlangenyo nga agiina.”

Diak ammo no simrek iti utekna dagiti imbagbagak ta saan metten a simmungbat agingga a rimmuarkami. Ngem diak pinaruar iti opisinak agingga a di rimmusing ti isem kadagiti bibigna.

Iti pangngaldaw, madlaw a nagsangit ta bimmukno dagiti matana. Ngem kinapatangkon dagiti kakaduak.

“Ay, kakabsat ken ni Kristo, dagitay papelesyo isaganayo ket adda mapadpadaanan nga assessment,” kinunak ta awan ti mayat a mangirugi iti saritaan. ”Ngem dakayo no kayatyo ti agnanayon a kastan.”

“Oh, Ma’am Lanie, gundawayamon, manmano ti kakastoy a gundaway. It’s your time to shine na!” inggalpak manen ni Ragsak ti agangawna. Saanko a tinubngar; nakaayatak pay ketdi.

“Ket apay siak la’ng? Apay dimo ibaga dayta i’ta bagim?” inyingar ni Mrs. Manarpaac nupay pinasarunuanna iti katawa.

“Saan nga ang-angaw daytoy, kakabsat,” insengngatko a dagus tapno saan a rumaba ti saritaanda. “Saan nga agnanayon nga adda mangdagdagdag kadakayo a kastoy. No kas pagarigan awan pay units-yo iti Masteral, agenrolkayon. Kasaritakto ni Dr. Berdadero ta yenrolnakayo.” Dekano ti Graduate School iti CSU Gonzaga Ni Dr. Momar Berdadero.

Adu pay dagiti ang-angawda. Bagik lattan ti umisisem nga agdengdengngeg. Nalpas ti pangan nga awan naurayko a sao ni Ma’am Xia.

Nupay adda latta madlawko a panagrinnisiris da Ate Lanie ken Ate Xia kadagiti simmarsaruno a bulan, saanen a kas idi damo. Ket diak napupuotan a nabayagak gayamen iti CES. Nalipatak pay ti panggepko a panagIti