Idiay Langit, Awan Lanit
Kaano pay a ramanantayo dagita a potahe? Inton mataytayon? Laglagipem…
URAY la naipdokanak iti kellaat nga itatan-aw ni Atty. Valentin Buduan iti ngatuen ti cubicle-ko bayat a mangal-aldawak. Dagus nga imminumak iti danum tapno maiduron ti naisaet a nakayasan a bungat’ marunggay iti karabukobko.
“Mr. Cesar Calpito!” Kasla lumugsot dagiti bukel dagiti mata ti abogado iti kadakkel ti mulagatna. “Agsolsoloka manen a mangmangan! Apay, karugitnakami ta dimo kayat nga umay ramanan ti pina-cater-ko a pangaldawtayo?”
“Sa’n met, sir, ngem adda ngamin balonko,” nagbanarbar ti bosesko. “Ken diakto met la makan dagidiay naidasar iti buffet dita conference room, sir.”
“Ket dimo kankanen dagiti maiparit kenka, a!” Nagngilangil a kasla binunar a kabalio ni Atty. Buduan. “Mabalinmo met a bagkaten ‘ta balonmo ta umayka sumango uray dika mangan kadagiti naidasar! Ti importante, umayka met makigiddan a mangaldaw sagpaminsan!”
Pettat nga inwagisna ti tammudona, sa intuloyna ti nagsermon. “Barok, nasken ti panagsasango a mangan ta tanda daytoy ti panagkaykaysa. Kita’m ni Apo Hesus, immadu dagiti disipulona gapu iti pannakidaydayana.”
“Apay iramramanyo ni Apo Hesus?” naitanamitimko.
“’Na’t kunam?” Kimmusilap ti abogado. “Dispensarenyon, kunak, sir.” Pinagtipkelko dagiti dakulapko a kaslaak la ag-Ave Maria. “Bay-anyo, sir, ta umayakto makisango inton maminsan.”
Immanges iti nauneg ni Atty. Buduan, sa nagsanamtek. “Ala, innak ngaruden ket baka maibusanak iti igado.”
Napasennaayak a nangisursurot iti panagkitak iti nakalikuden a hepemi. Agtallo a bulanko pay laeng ditoy a kas Information Officer ngem nakaipilaakon iti lima nga aldaw a sick leave. Iti maikatlo a lawas a panagtrabahok iti daytoy nga ahensia, nayospitalak gapu iti acute pancreatitis—sakit iti pali wenno dakkel a glandula iti tian a tumultulong iti pannakarunaw dagiti kanen. Isu ti gapuna nga imbalakad ti doktor a liklikak pay laeng dagiti nalanit a taraon.
Nalaingak met ketdin. Kalpasan ti lima nga aldaw a pannakaiconfine-ko, nagdietaak iti nasurok a makalawas: nateng ken ikan laeng dagiti sinsindak. Ket idi napanak manen nagpa-check-up, awanen ti nakita ti doktor a letteg iti palik. Nasayaaten ti situasion ti salun-atko; mabalin manen a rumamanak iti adobo, longganisa, crispy pata, liempo, ken daytay paborito ni Atty. Buduan nga igado. Kontrolek la ketdi ti kaadu ti kanek, mabalinkon ti agsida iti nalanit; awanen maiparit.
Ngem diak imbagbaga daytoy iti opisinami. Minantenerko a
nateng-ikan pay laeng ti mabalin nga ilabayko. Ammok a basol ti panangilimedko a nalainganakon, ngem patiek a dakdakkel a basol ti mangipauneg kadagiti taraon a naggapu iti binibirkog nga aramid—kas iti linawas a pa-buffet ti hepemi. Ta uray nabiitak pay ditoy nga opisina, adu ti naammuakon a modus ken hocus pocus.
Kas iti pamakan ita ni Atty. Buduan. Dinutdotna daytoy iti seminar nga inwayat ti opisinami. Dua nga aldaw ti aktibidad ngem inleppasda iti maysa laeng nga aldaw, sa nagpapirmada iti attendance a para dua nga aldaw tapno kampay idi natungpal ti schedule. Ket ‘tay buffet a para koma kadagiti partisipante iti maikadua nga aldaw ti seminar, pagsasanguan itan dagiti kaopisinaak dita conference room. Wen, ti conference room a naisangrat a pagtataripnongan, nagbalinen a pagdidilotan.
Maysa laeng dayta kadagiti ‘mahika’ a maipakpakat iti uneg ti pagtrabahuak. Malagipko la ket ngarud dagiti balikas ni mamangko idi impadamagko a naawatakon nga empleado iti daytoy nga ahensia.
“Siguradoka a ditat’ kayatmo a pagtrabahuan? Nakasaganakan a manglipat ti kinaaktibistam? Nakasaganakan a mangarakup kadagiti kinaskastigarmo a realidad iti panagbiag? Nagadu dagiti pribado a kompania a mangayat a mangala kenka gapu iti laingmo nga agsurat, apay a dita pay laeng ti pinilim a serkan? Agpanunotka a nalaing, nakkong.”
“AGTUGAWKA, Cesar,” kinuna ni Mrs. Arzadon, ti HR Officer-mi.
Nagin-innayadak a nagplastar iti tugaw iti sango ti lamisaanna.
“Pinaayabanka ta imbilin ni hepe a balakadanka,” kinunana a nangisamira a nangkudkod iti buy-ongna. “Madlawna kano ngamin a likliklikam ti linawas a pa-buffet-na.”
Pinerrengnak ni Mrs. Arzadon, sa nagtingigtingig. “Ammom, Ces, agpampamakan ni Atty. Buduan tapno tumibker pay ti linnangentayo ditoy opisina. Ta no natibker ti linnangentayo, napimpintas met laeng ti panagserbitayo kadagiti umili.”
“Balbalatong! Tapno awan manglukais kadagiti aramidna, kunayo, a!” Diak naigawid ti nagtanamitim.
“’Na’t kunam?” kinuna ti HR Officer a nangisarang iti kanawan a lapayagna.
“Nalanit ngamin dagiti maidasdasar iti buffet, kunak, ma’am,” kinunak a nagkanuskos. “Ammoyo met a diak pay laeng makasida iti adda lanitna, ma’am.”
“Agul-ulbodka,” kinuna ni Mrs. Arzadon a pettat a nagmuregreg. “Ammok a nayospitalka gapu iti acute pancreatitis, ta siak ngarud ti nangiproseso iti sick leave-mo. Ngem for your information, Mr. Information Officer, kasta met ti nagbalin a sakit ni lakayko itay napan a tawen.”
Nariknak ti kasla ibebengbeng ti rupak. Naglulumba dagiti saludsod iti panunotko. Kayatna a sawen, ammo ni Mrs. Arzadon a mabalin a mapukaw ti letteg iti pali iti uneg ti makalawas? Kayatna a sawen, ammona a nalainganakon? Kayatna a sawen, ammona a mabalinkon ti agsida iti nalanit?
“Wen, ammok a mabalinmon ti agsida iti nalanit,” kinuna ti HR Officer a kasla nabasana ti panunotko. “Ken ammok a ti pudno a rason a dika makisangsango kadakami a mangan ket ti attitude problem-mo.”
Ad-addan ti pannakailabegko.
Intartarus ni Mrs. Arzadon ti nanglektiur kaniak maipapan iti attitude problem wenno naalas a panagug-ugali. Imbatadna nga adu a klase daytoy; ngem ti attitude problem-ko kano ket managtagibassitak. Mabalin kano a nalimed a tagtagibassitek dagiti kaopisinaak ta probinsia laeng ti nagturposanda. Idinto a siak ket magna cum laude iti Journalism iti UP Diliman; dandani payen malpasko ti master’s degree-k iti Development Communication iti UP Open University.
“Nababa ti panagkitam kadakami,” kinuna ti HR Officer a nangmingming kaniak. “Isu a dimo kayat ti makisango kadakami a mangan.”
“Sa’n met, ma’am,” kinunak a nagdumog a nagkarawa iti maisungbat. “Bay-anyo, ma’am, ta sumangoakto metten iti sumaruno a pamakan ni hepe.”
Kellaat a linibag ni Mrs. Arzadon ti lamisaanna. Nakigtotak. “Dayta man ti kunak, Ces!” Nagpalakpak iti awan unina ti HR Officer. “Ket timing unay ta adda manen pamakan ditoy opisina inton bigat. Kanaganan ‘tay buridek ni hepe. Isuna laeng ta saan a buffet, maikabilto lattan iti styro ti maibunong a pangaldawtayo.”
Intartarusna nga inlawlawag a saan pay laeng a kabaelan ti caterer ti agisagana iti buffet inton bigat ta kurang ti taona. Nagtalaw kano ngamin dagiti dadduma a helper-na ta kanayon a maladaw ti sueldoda. Nasakit unay ti nakem ti caterer ta pati ‘tay kursonadana unay nga empleadona ket nagbugsong.
Idi a nalagipko a ti nagan ni Mrs. Arzadon ket Marites.
GAPU ta maysa a kilometro laeng ti kaadayo ti kaserak manipud iti opisina, nagnagnaak a nagawid. Nabannayat dagiti addangko ta agin-indurog pay laeng iti barukongko ti imbaga ni Mrs. Arzadon a managtagibassitak. Diak libaken, ammok ti dumillaw; ngem diak ammo ti mangtagibassit. Ta no managtagibassitak, saanko koman a naitured ti nag-community immersion iti kaiskuateran idi kolehioak.
Addaakon iti maikatlo a tawen iti Journalism idi nagkamengak iti Makabayang Iskolar ng Bayan wenno MIB—gunglo dagiti aktibista nga estudiante iti UP Diliman. Paset ti training-mi iti MIB ti community immersion wenno ti panagindegmi iti makalawas iti lugar dagiti kapapanglawan kadagiti napapanglaw iti pagilian.
Iti maysa nga squatters’ area iti Metro Manila ti nakaipalapalak. Nakipagnaedak iti ‘pagarian’ dagiti agpidpidut iti basura. Nagindegak iti balay a naaramid iti nagsasaip a tabla, mapirpirsay a lawanit, nagkupasen a lona, ken supot ti semento. Tapno adda igatangko iti isaangko—ta di maipalubos ti agitugot ti kuarta iti community immersion—nagpidpidutak iti botelia, plastik, ken landok nga inlakok iti junk shop. Iti uneg ti makalawas, ti napigket a pul-oy ti basura ti pal-idko iti agmalmalem ken ulesko iti agpatnag. Wen, nagbiddut ni Mrs. Arzadon iti panangawagna kaniak a managtagibassit.
Iti asideg dayta a kaiskuateran, adda dakkel a pasdekgobierno. Agtiltilmonkami no makitami dagiti agsasaruno a makan a maiserserrek iti pasdek; nangnangruna ‘tay letson a sumilsilap iti lanitna. Iti makalawasko iti community immersion, namindua a daras a nakitak a nagpadayada iti daydiay a pasdek ti gobierno.
Malagipko la ket ngarud ti panagtungtongmi idi ken Manong Goning a panglakayen iti squatters’ area. Taga-Nangguyudan, Paoay ngem nasurok a tallopulo a tawenen nga agnanaed iti dayta a kaiskuateran.
“Tapno maalawmo ti malmalmes, masapul a tumapogka iti danum.”
Manong Goning: “Linawas a kastada dita. Naglalaingda a mangan. Napia koma no dimi ammo nga aggapu iti buis ti umili ti pagpadpadayada. Isu a no addakanton iti gobierno, dika sumangsango iti kasta a pamakan. Ta kasla kankanem no kuan dagiti kakailiam.”
Siak: “Awan rantak a sumrek iti gobierno, ‘nong.” Manong Goning: “Ne, ket apay awan? Isu ngarud nga addaka ditoy ita tapno makitam dagiti parikut iti gobierno. Ta dagitanto a parikut ti kontraen ken korehirem inton makastrekkan iti gobierno. Tapno maalawmo ti malmalmes, masapul a tumapogka iti danum.”
“NAIRESERBAKON dagitay paboritom,” impasabat ni Manong Sixto, ti lakay nga agtagikua iti paboritok a karinderia, a pampamigatak ken pangpanganak sakbay a lumnek ti init. “Inabraw a kinayasan a bungat’ marunggay ken liningta nga ikan.”
“Thank you, ‘nong” inyisemko. “Nangidulinakon tapno dika maibusan,” kinuna ti lakay. “Ammok met a dagitat’ paboritom a pamigat, pangaldaw, ken pangrabii.”
Dagita laeng ngamin ti or-orderek idi ta kaamakko nga adda maisar-ong iti karinderia a kaopisinaak; maduktalanda no kuan nga agpampammarangak laeng nga adda sakitna. Ngem gapu ta natiliwanen ni Mrs. Arzadon a nalainganakon, saanen a nasken nga agpammarangak pay. Mabalinko koman ti agorder iti masida nga adda lanitna. Nupay kasta, diak kayat a pabainan ni Manong Sixto, ti inreserbana nga inabraw ken liningta nga ikan ti pinamigatko.
Bayat ti pannanganko, nakabukelak iti plano tapno malibasak ti pamakan ni Atty. Buduan inton aldaw. Simple laeng. Dua ti selponko ngem maysa laeng ti iruruarko; nakadulin iti backpack-ko ti maysa. Inton dandanin pangngaldaw, pagkiriringek ti nakadasar a selponko babaen ti nakadulin a selpon. Agintatarayakto iti ruar a kampay idi adda sungbatak nga emergency nga awag, sa bulonkonton nga agtraysikel nga umay mangaldaw ditoy karinderia.
“Where there’s a will, there’s a way!” nakunak iti bagbagik. Inleppasko ti pamigatko. Sakbay a tinakderak ti latokko, imbagak ken ni Manong Sixto a ditoyakto a mangaldaw isu a dinakon iplasplastikan iti innapuy ken inabraw a bungat’ marunggay a pangaldawkonto koma a kas iti dati idiay opisina.
URAY la natilmonko ti mulmulmolak a Halls iti kellaat nga itatan-aw ni Atty. Buduan iti ngatuen ti cubicle-ko. Dinarasko nga intangguap ti mineral water iti abayko tapno saan nga agsullat ti kendi iti karabukobko.
“Mr. Cesar Calpito!” Kasla lumagto ti pustiso ti abogado iti kalawa ti isemna. “At last, nakombinsirka
met laeng nga umay makisango kadakami a mangan. Maragsakanak ta pagustuannak met laeng, barok.”
Pettat nga inwagisna ti tammudona, sa intuloyna ti nagbitla. “Igado ken liempo ti sidatayo ita. Nalanit ngem naimas! Maysa pay, kasapulan met ti bagitayo ti lanit sagpaminsan. Ken kaano pay ramanantayo dagita a potahe? Inton mataytayon? Laglagipem, idiay langit, awan lanit!” “Mapanka ngarud langit, aya?” naitanamitimko.
“’Na’t kunam?” imperreng ti abogado.
“Happy birthday iti buridekyo, kunak, sir,” kinunak a nagin-iisem. “Sapay koma ta matungpal amin nga arapaap ti anakyo!”
Nagngiit ni Atty. Buduan, sa ginaw-atna a tinapik ti abagak. “Thank you! Agkikitatay’ iti conference room inton madamdama.”
Alas onse singkuenta idi dumteng dagiti naka-styro a makan; naideretso dagitoy iti conference room. Sigurado nga addan idiay da Atty. Buduan ken Mrs. Arzadon. Maysamaysa metten dagiti kaopisinaak nga agturong iti pagdidilotan. Masapul a pagkiriringekon ti selponko tapno adda pay la makasaksi iti sinsinan emergency nga awag kaniak. Inruarko ti nakadulin a selponko sa biniagko. Madi. Pinadasko manen. Madi latta. Miningmingak ti gadget; napawingiwingak. Nalagipko a nasurok a makalawasen a diak naicharge ti bateriana; naladawen no ag-charge-ak pay laeng. Napaay ti plano a sinangalko iti sango ti inabraw a bungat’ marunggay ken liningta nga ikan.
SIPSIPATEK pay laeng ti mugingko idi adda nangngegko a nagkanabtuog. Sa sinaruno ti maysa pay a kanabtuog. Sa nagsasarunon dagiti kanabtuog. Kalpasanna, bimtaken dagiti asug ken ugaog. Aggapu dagitoy iti conference room.
Dagus a timmakderak, sa napanko pinukkawan dagiti dua a guardia a madama ti tungtongda iti asideg iti gate. Arintarayenkami a napan iti conference room. Idi maluktanmi ti kuarto, limtuad ti makapaseggar a buya. Da Atty. Buduan, Mrs. Arzadon, ken agarup duapulo a kaopisinaak, agkuykuyegyegda iti suelo. Aglablabutab dagiti ngiwatda. Taptapayaenda dagiti buksitda. Agan-anug-ogda. Addada dagiti natulid a tugaw. Nagkaiwara iti conference room dagiti naka-styro a makan. Nagsiddukerak. Impatok a nasabidonganda.
Sinsao, tinarayko ti telepono iti opisina sa immawagak iti City Hospital, Provincial Hospital, ken Department of Public Safety. Immandarko met kadagiti guardia a kontakenda ti PNP ta i-report-da ti pasamak.
Kalpasan ti sumagmamano a minuto, nagsasarunon dagiti ambulansia a simmangpet iti opisina. Timmulong pay dagiti volunteer organization iti pannakaitaray dagiti biktima iti ospital. Pagpiaanna, awan natay iti insidente. Da laeng Atty. Buduan ken Mrs. Arzadon ti nagkritikal gapu ti kaadu ti nakanda.
Babaen met dagiti impormasion nga inted dagiti guardiami, dagus a natiliw ti PNP ti caterer a nangideliber kadagiti nasabidongan a makan iti opisina. Apagisu a tumalaw koman daytoy iti pagnanaedanna idi dumteng dagiti polis.
Nagbalin a kontrobersial dagiti imbulgar ti caterer iti interbiu kenkuana ti media a nai-live iti Facebook.
“Wen, sinabidongak ida ta isuda ti rason a nalugi ti negosiok. Adu a pasuksok ti intedko kadakuada tapno siak a kanayon ti alaenda a caterer. Naggagetda nga agpa-cater. Naggagetda a mangan. Ngem nagsadutda met a mangiproseso kadagiti singsingirek a bayad. Isu a naibus ti kapitalko. Pinanawandak dagiti taok. Pati ni Ricky nga ay-ayatek unay, pinanawannak payen.”
URAY la inabrasanak ni Manong Sixto iti dayta nga alas singko media a kaaddak iti karinderiana. Kunana nga impagarupna a nairamramanak a nasabidongan. Inariaannak idi mangngegna ti garadugod ti buksitko.
“Ne, mabisinka!” kinuna ni Manong Sixto. “Naawan ti kakaanak itay aldaw, ‘nong!” kinunak. “’Tay dati?”
Immisemak. “Saan, ‘nong. Yalaannak man ‘ta igado ken liempo.”
“An’a?” Nagmurareg ti lakay. “Kayatmo met lat’ nalanit, aya?”
“Kaanonto pay a rumamanak iti nalanit, ‘nong? Inton matayak?” Nagkatawaak. Nalagipko ti sao ni Atty. Buduan. “Laglagipem, idiay langit, awan lanit!”—O