Ang Pulang Tulabong
(Si JD nahimong fellow sa Cebu Young Writers Studio. Magsusulat usab siya sa Ang Suga— pangkampus nga mantalaan sa Cebu Normal University. Ning bag-o lang, nahimo siyang fellow sa Bathalad-Kagis Workshop 2018. Kini ang ikaduha niyang sugilanon nga napatik sa Bisaya. Kining maong tampo pagaisipon nga basehan sa pagapiliong “Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat sa Bisaya sa Tuig 2018”.)
DUGAY na nakong gitago kining mga panghitaboa— mga napulog lima ka tuig na tingali ang minglabay. Kini ang akong ikabilin nga magsaysay sa mga kahibulongang nasaksihan nako kuyog ang akong amahan kaniadtong misubol pa sa kabatan-on ang akong edad. Tinuod gyod ni, ug ang akong sunog nga kamot ang makapamatuod niining maong kasugiran.
Mahiligon gyod ko og mga langgam. Magkisdap akong mga mata kanang magtan-aw nilang maglumbaanay sa langit kuyog ang mga panganod samtang magsaulog sa ilang gawasnon nga mga kinabuhi. Mga goryon, mga maya, balinsayaw, tamsi, ug ang akong paboritong puti nga mga tulabong. Sa akong kahibulong sa ilang abilidad, nakahunahuna pod ko nga molupad kauban nila. Gusto kong langyawon ang mga langit diin wala pay midangat nga tawo. Gusto kong luparon ang lagyong mga lugar kun sutaon
ang nagkalalainlain nga talan-awon nga binuhat ni Bathala: mga kabukiran, kasulopan, kalawran, ubp. Gusto gyod nakong kab-oton ning damgoha, apan, tawo ko, ug wala koy pako nga makahatag sa akong gihandom nga kagawasan. Tawo ko. Ug ang akong pagka tawhanon kutob ra sa paghangad ngadto sa kalangitan.
Apan, daw kataw-anan hunahunaon (ug pakno ra tingali ang motuo ini), adunay usa ka leyenda, segun pas katiguwangan, mahitungod sa langgam nga mogasa sa tawo og gahom aron makalupad: ang leyenda mahitungod sa pula nga tulabong. Usa ka mahikanhong langgam ang pulang tulabong nga talagsaon ra kaayong hikit-an. Molangyaw kini gikan sa wanang sa Norte paingon sa wala pa masayring lugar sa Sur— kausa sa liboan ka tuig ra mopakita. Magbaga kining maglupad sa kahitas-an nga daw bulalakaw nga nahulog gikan sa panon sa mga bituon sa kalangitan. Imposible gyod, mao nang dili motuo ang mga tawo kon sugiran ini nga sugilanon. Mga kahibulongan ra ang gatakob sa estorya sa pulang tulabong. BUKLARON nako ang sinugdanan sa estorya kaniadtong nakighinabi ko sa usa ka ermitanyo ibabaw sa bukid nga gihinganlag si Noy Tanyong. Nanukiduki ko sa mga sugilanong wala pa mawala sa katigulangan ug didto nako hisayri nga kon makaibot diay ang tawo og usa ka lawi gikan sa ikog ining langgama, makabaton ang tawo og abilidad sa paglupad. Apan, unsaon man kini pagkab-ot nga habog man kaayo kon molupad ning langgama? Lisod sab tingali ni siyang dakpon tungod sa kapaspas niini kon molupad. Adunay kasayorang gidugang ang ermitanyo nga kon gutomon daw ang langgam, mohunong kini sa usa ka sapa duol sa tiilan sa kinatas-ang bukid sa Dapdap para manakop og mga kalan-onon usa mopadayon sa layong biyahe paingon sa hilit nga habagatan.
Miuli kong malipayon kay gidebuynas gyod ko pagkahibawong ang umaabot takdol ang timaan sa ikaliboan ka tuig gikan sa ulahing pagpakita sa langgam. Moagi na usab ang pulang tulabong sa among baryo.
Misulod ko sa among barungbarong ug nangalot sa akong ulo samtang nagtimaan ining tanan. Naigking ko human makaloti og apil ang kugan sa akong bagulbagol. Tulo ka adlaw na ang minglabay, wala pa gihapon mawala ang kasakit kon mahikapan sad nako ang bun-og sa bukton ug aping. Wa pa gyod diay biyaig kusog akong amahan.
“Burikat ka! Burikat! Nganong imo kong giluiban! Animal!” kalit nga agulo sa akong amahan taliwa sa mga anino sa among balay. “Animal ka! Patyon tika! Burikat!”
Di nako kapugngan ang akong kaugalingon nga makapanghupaw. “Tay, kalimti nas Nanay...” hunghong nako sa kangitngit.
Dugay nang nawala ang kahayag ining among balay. Nawala ang kahayag sukad mibiya akong inahan human makit-ing nakighilawas og laing lalaki didto sulod sa lawak. Wala na makit-i pag-usab akong inahan. Wala na pod namo kini suwayig pangita pa.
Tungod sa di masukod nga kaguol, di na motarong og kaon akong amahan. Di na mogawas sa balay. Adto na lang magtago kuyog sa mga anino. Magsubo. Mao kadto ang kagul- anang nagliso sa iyang utok. Sukad adto, serado na pirme ang among mga tamboanan ug wala nay laing mangagi pa sa among pultahan. Kangiob ra ang milungtad sa tanang suok sa among gamay nga balay.
Kada adlaw, ginatrapohan nako ang laway nga pirmeng gatubod nga daw busay sa sinina sa akong tatay nga nanimaho gyong angso. Maglisod pod kog katulog kada gabii kay mokalit man lang og singgit taliwa sa iyang mga urom. Usahay, manglabay pa kini sa iyang hugaw. Kaniadto, ang iyang hugaw ug ang akong sinuka ang pirme nakong limpiyohan sa among salog. Karon, mga kinalibang na lang niya.
Adunay mga higayon nga samtang matulog si Tatay, akong ablihan gamay ang kurtina ug bentana aron makita ang kalangitan, ang mga bituon, ang Buwan. “Kanus-a man ko makabiya ining kinabuhia?” Dayon, motan-aw kos akong tatay, maminaw sa soneto sa iyang mga luha.
Kapila na ni nako siya gustong biyaan. Kapila na ni nako siya hapit talikdi. Kapila na ko misuway og biya sa balay kon gabii, samtang nangatulog ang mga anino sa mga suok kuyog sa akong tatay. Apan, ang akong mga tiil mobalik gihapon paingon niya.
Maluoy gihapon kong maghunahuna sa akong tatay. Wala na miy madangpan nga mga paryente ug wala na pod miy maduolan nga mga silingan. Kami na lang gyong duha. Kon mangita kog makaon namo sa adlawan, akong ikalingaw na lang nga magtan-aw sa mga langgam nga mamatog sa punoan sa mansanitas. Modungan og tulo ang akong luha inigpanglupad nila hangtod di na nako makita. Ang pagpatagak sa luha halos kada adlaw na kini nakong tulumanon.
Tuod, lisod molingkawas ining akong sitwasyon. “Ganahan kong makalupad,” akong gisuwat sa bungbong gamit ang uling.
Gihukad nako ang lugaw sa kaldero. Gisulod nako ang hinukad sa usa ka limpiyong panaksan ug gidala sa akong tatay. Nangugat og lawom nga pula ang mga mata niya. Lantip ang sangpotanan sa pagpangilad sa nag-inusarang babaye nga iyang gihigugma. Maayo untag mokalma na kini kon masudlan na ang iyang tiyan. Gihungitan nako ang akong tatay. Giwakli niya ang akong kamot. Gisuwayan nako og hungit pag-usab. Giwakli lang gihapon. Hinay nga may miagas na pod sa akong mga mata niadtong tungora. Gikapoy na gyod ko. Hagbay ra. “Tay, kaon na, Tay,” hangyo nako niya. Bagulbol. Walay makadungog sa akong mga hangyo. Sa iyang mga mata, daw lim-aw ang kalagot. “Tay! Kaon na ba,” sakgaw nako, akong ngipon gakagot. “Kamatay na lang!” tubag sa akong Tatay. Gibundak nako ang panaksan. Nanghugot akong kaunoran. “Nganong imo man kong tunglohon, Tay? Kahibawo ba ka nga daghan pa unta kog mga pangandoy? Daghan pa unta kog gustong buhaton. Pero ania ko diri sa imong kiliran, gaserbisyo sa kahimtang nimong wa nay paglaom... paminaw kuno nako! Giluiban ka ni Nanay, Tay! Gibiyaan na ta niya. Pero nagpabilin ko nga imong anak! Dili pa ba kana igo nga rason aron ipadayon nato ang atong kinabuhi? Kinahanglan pa ba gyod ni natong usikan sa kasubo? Intawon, Tay! Maluoy pod ka nako,
Andam niyang isakripisyo ang iyang damgo bugti sa kagawasan sa iyang amahan...
uy! Kahibawo ba kang piniriso ko nimo kay akong gigahin nimo tanang oras nako? Tay, maluoy ka. Maluoy intawon ka. Buhii na ko, Tay. Gikapoy na ko nimo.”
Gigakos nako akong amahan, ang iyang kilay nag-abot. Kahibawo ko nga wa siya kasabot sa gipangyawit nako. Ako pod, nakurat sa mga nasulti nako. Samtang ako siyang gigakos, mibati kog kauwaw. WALA na nako maihap ang mga adlaw nga minglabay ug bugnaw gihapon akong pagtagad sa akong amahan. Dala sa kaikog (ug dala sa kapungot), midistansiya ko niya kay galikoslikos gyod ang rumbo sa akong hunahuna. Akong gisusi ang among talamdagan, umaabot na gyod diay ang takdol— sa sunod nang gabii. “Ang tulabong! Ang pulang tulabong!” singgit nako sa kahilom.
Akong gihinuktokan og tarong ang akong buot buhaton. Kon makalupad man gani ko, asa man sad ko paingon? Asa pod kaha ko dal-on sa hangin? Ug unsay mahitabo sa akong tatay? Wala nako damha nga daghan diay og mga babag sa akong mga plano. Apan naghiwasa na gyod kong magpalayo, nangandoy kong moikyas.
Akong giadtog balik si Noy Tanyong ibabaw sa bukid samtang natulog pa si Tatay. Siya ra gyod ang puyde nakong maestoryahan sa mga problema nako. Siya ra ang kamaong mosabot. Siya ra pod ang adunay daghang ikaestorya nako mahitungod sa leyenda sa tulabong nga pula.
“Itugot ba diay nimong biyaan imong amahan?” pangutana sa tiguwang. Tataw sa iyang panuni nga gisamokan siya nako kay gitugaw kog kalit ang iyang kahilom.
“Grabe pod ka, Noy. Kahibawo kang di na nako kaya. Ang gusto ra gyod nako nga makahunahuna ra man og tarong. Gubot pa kaayo akong pamensar karon,” tubag nako. “Imo bang gikaulaw imong amahan?” “Wala man, Noy, pero— ambot, wa pod ko kasabot. Basin, naulaw pod ko kay wa na baya intawon to siya sa saktong pangisip. Gipanglibak pa mi sa mga silingan tungod sa iyang kahimtang. Basta, Noy, puno pa gyod kaayo ko sa kalibog. Ang gusto ra man gyod nako mao ang pagkab-ot sa akong pangandoy.”
“Hala, dili kana ingon lang kasayon, Doy. Kon makalupad man gani ka, di na ka ordinaryong tawo. Ug tingali, makalimtan na nimo nga tawo ka.”
“Pero, Noy, dugay na pod ni nakong pangandoy nga molupad. Sobra pa ko sa andam modawat ini nga abilidad. Ug, Noy, dili kana makapugong nako nga serbisyohan gihapon akong tatay, uy. Nasayod ko nga gikinahanglan pa ko niya.” Ang akong tingog napuno sa pagpanalipod.
“Mao ba, Doy?” Mipahiyom siya. “Kay nasayod ka man diay nga gikinahanglan pa gyod ka sa imong amahan sa iyang kiliran, ayaw na lang paabota ang tulabong. Mao lang ba gyod na ang nagpaluyo anang imong damgo? Ang damgo dili lang alang kanimo, ang maayong damgo, alang sa tanan. Tukia na imong pangandoy, Doy. Para kang kinsa man nang damgoha?”
Akong gihinol og balik ang bun-og sa akong bukton. Sakit gihapon. Namalik dayon ang mga pag-antos nga gipahamtang ni Tatay diri kanako; mga panahon nga nausik tungod sa iyang pagpadala sa kahiubos; mga panahon nga hapdos tungod sa gipanglabay niyang mga pulong diri kanako; mga panahon nga halos wala na ko niya ilha nga anak. Tuod, nalisoan na man gyod og utok akong Tatay, ug morag wala nay paglaom nga maulian pa siya, apan ang iyang pagkabiyog tungod ra man sad sa nag-awas-awas niyang gugma kang Nanay. Wa koy makapkap nga sakto nga rason luyo sa pagbiya sa akong inahan, kaulag ug kaulaw ra. Tatawng pagkabungkag kaayo og epekto: nahawasig nga pamilya. Mao nang luoy gayod si Tatay.
“Noy, angay pa ba gyod ni nakong dakpon ang akong pangandoy?”
“Doy, sa tukmang oras kon ihatag man, moabot ra gyod na nimo ang angay buhaton. Kauban na sa proseso sa imong pagka hamtong, mapakyas man o dili, aduna gyod kay makatonan.” Ug mibalik ang tigulang sa kahilom.
Miuli ko sa amo nga medyo gaan na ang pamati. Apan dala gihapon nako ang mga pagduhaduha sa akong mga plano. Gikaligo nako akong amahan ug gisul-oban og bag-ong biste, timaan nga ugma damlag, aduna na poy kabag-ohan sa among kinabuhi inig-agi sa pulang tulabong. Gipakaon nako siya sa iyang ampay nga munggos nga gisubakan og buwad. Malipayon kaayo siya sa akong mga pag-atiman niya karon. Iyang gihapuhap ang akong tangkugo ug gitakdo iyang agtang diri kanako.
“Langga, kahibawo ka, dako na baya atong anak,” sulti niya sa akong mga mata nga daw si Nanay ang kaestorya. “Liwat kaayo siya og dagway nimo, ambongan kaayo. Kahinumdom ka kaniadtong manag-uyab pa ta? Di ba, pirme ta magplano sa atong kinabuhing duha? Nga magtukod tag dako nga balay, mamalit tag daghang yuta, ug maghimo pod tag daghang anak.” Miagik-ik si Tatay. Mihuot akong dughan. Tay, wala na si Nanay. Husto na. Panahon na nga molupad palayo niya. Gatubod na ang init kong luha. “Pero, Langga, kinsa man tong lalaki nga pirme nimong ikakuyog matag hapon? Maabtan pa gyod mog gabii magsuroy-suroy sa kaumahan nato. Imo tong amigo? Ipaila-ila pod to siya nako, Langga, uy.” Nagkusmod iyang ngabil sa hangyo.
Dali kong namuhi sa gakos sa akong amahan. Migawas ko ug nanera sa pansayan aron ipahungaw ang nanagunton nga luha.
Naglisod kog katulog niadtong gabhiona. Gasigeg tagingting sa akong dunggan ang gipangsulti ni Tatay. Migawas ko sa among barungbarong pamasin nga dad-on sa bugnawng hangin ang milaundok nga kasakit sa akong dughan. Halos hanap ang tanang bituon niadtong gabhiona tungod sa amag sa Buwan. Naghinuktok ko. Unsa kadugay na diay sukad mibiya si Nanay? Unom ka tuig? Pito? Dili na tataw sa akong memorya. Ang klaro ra kay ang mga higayon nga makit-an nako akong amahan nga gihakop sa kasubo didto sa suok, sa kangiob. Mga panahon nga ang gasayaw-sayaw ra sa iyang dila mao ang ngalan ni Nanay, nanawag. Luoy gyod si Tatay. Nahigugma ra siya, apan giluiban siya sa pamensar nga kaya niyang luwason iyang pamilya— nga kaya niyang ihatag ang kinatibuk-an sa iyang putli nga pagmahal ug bayloan kini og takos pod nga paghigugma. Apan, wala. Mao nang sama siya sa Bulan adtong gabhiona nga napuno sa kahayag apan gipalibotan sa bagtok nga kangitngit.
Didto ko nakatulog sa abri namong pultahan diin ko naglingkod samtang naglantaw sa Bulan. Dali ra kong nakamata kay taudtaod nakurat akong amahan kay human sa pila ka tuig nga minglabay, nakasulod na gyod pagbalik ang mga bidlisiw sa Adlaw sa among panimalay. Buntag na. Paspas dayon nakong gisera ang pultahan kay nalisang na gyod akong tatay. Ako siyang gipakalma, gikaligo, ug gibusog.
“Tay, bag-ohon ko na kining kinabuhi natong duha. Huwat lang nga makuha nako ang lawi sa pulang tulabong unyang gabii. Mausab na ning tanan,” saad nako niya. GIPREPARAR nako ang bitik didto sa sapa sa tiilan sa kinatasang bukid sa Dapdap. Gibutangan pa nako og usa ka bukag nga puno sa lab-as kaayong mga isda. Dayon akong gihuwat ang kilumkilom nga maoy takna sa pag-agi sa tulabong nga pula. Ubihon ang kangitngit sa langit sa pagsawop sa bola ni Liadlaw.
Didto ko magtago sa kahilom sa kalapokan sa sapa diin nako giplastar ang lit-ag nga maoy modakop sa pulang tulabong. Gibulit nako sa yuta ang akong tibuok lawas aron dili ko dali makit-an sa langgam. Mihapa ko luyo sa tago nga bato ug naghuwat. Napuno akong palibot sa kuro sa mga baki ug timos nga nanaygon. Aduna poy mga aninipot nga nagdala og dalag kahayag sa kalikopan sa lugar ug gaparada sila libot sa kakahoyan nga daw nangandam pod sa pag-abot sa tulabong nga pula. Bisan