ANG GABA DILI MAGSABA
GIBATI ko ang tumang kahinangop kay bisan wala pa ko makahumag taan sa bahayan sa talunton, buslon ug birahon ko lang usab kay sayod na kong aduna na kiniy nakubit. Maila kini tungod sa kalit nga pagtukbil ug pagbutad sa nylon nga maoy silbing bahayan. Lingaw ug busy kaayo ko kay, sukad, karon pa ko makasinati og sama niini kadaghan nga mokubit. Tiaw moy halos matag sanit sa talunton, tagduha o tagtulo gyod ka timbungan ang magdungag kubit.
Paspas ug ganado ang akong mga kamot nga nanangtang sa duha ka dagkong timbungan unya gitaoran ko usab dayon og paon ang mga taga aron itaan na usab. Gilili ko ang budyas nga diha sa
luwang sa akong baruto. Hamabaw na kini sa nag-iyahay pa og kisi-kisi nga mga timbungan. Gususi ko usab ang kalteks nga maoy gisudlan ko sa mga gaway sa tamala nga maoy paboritong paon alang ning maong matang sa pamasol. May igo pa kining gidaghanon. Sumala sa akong karkulo, dili pa kini mahurot hangtod sa hapon.
“Kon mapuno na kining budyas, sa luwang ko na lang ibutang,” hagahaw ko sa kaugalingon. Gianinaw ko ang uban nga nanalunton distansiyag mga pila ka metros gikan sa akong nahimutangan. Nakita ko nga ingon sa walay mitukbil sa ilang mga paon. Si Nardo ug si Ugoy ingon sa gibati nag kalaay. Luya silang nanghipos sa ilang kahimanan. Habig sa akong wala, nakita kong minghoy nga namugsay papiliw si Dongkoy.
“Daghan kag dawi, Koy?!” singgit nga sukna ni Adelo, usa sa mga nanalunton.
“Nah, kulang ra nis panihapon!” tubag ni Dongkoy. “Unsaong umang ra may akong paon. Tua, ay! Nagmingaw man gani si Noy Primo!”
Milingi-lingi ko. Gipangita nako si Noy Primo, ang hari sa mga mananagat sa among dapit. Siya kanunay maoy labing daghag isda nga makuha. Siya sab maoy labing hanas sa bisan unsang matang sa panagat nga singgol-singgol. Halos tanang pamaagi sa pagpangisda, siya ang suheto— pamasol man kun pamukot kun pamana. Mao man ganiy hinungdan nga nakapaeskuyla gyod siya sa lima niya ka anak hangtod sa kolehiyo.
Matod pa lagi sa pagya, kaluha ni Noy Primo ang dagat. Sinati niya ang tanang lihok niini lakip na unsang matanga sa isda ang modagsang. Mao man gani nga ang tanang mananagat ning among baryo kanunayng nagpaniid kaniya. Paunhon una namo siyag lawod ayha mi modahik sa among mga baruto aron sa ingon among masuta kon unsang matanga sa panagat ang moklik anang adlawa. Gawas lang kaganiha diin ako maoy nag-una. Wala na ko mag-agad niya.
“Early bird catches more worms,” dayeg ko pa sa kaugalingon.
Bisan adunay gilay-on, nasuta nako nga si Noy Primo gyod kadto. Sinati ko ang iyang bayhon. Natantiyar ko nga sama sa ubang mga mananagat, nalupig ko sab siya kon padaghanayg dawi ang hisgotan niining higayona. Niini, gibati ko ang tumang kamapagarbohon. Gusto nakong isinggit ngadto nila nga usa sab ko sa haniti sa dagat. Nga bisan si Noy Primo mahimo ko na ganing labwan.
“GIKINAHANGLANG hisayran mo ang lakat sa buwan ug lihok sa dagat, Dong,” pamahayag ni Noy Primo. “Ug kinahanglan sab nga may ideya ka unsang klaseha sa isda ang modagsang nianang adlawa. Kana aron dili mahulog sa tira-pasagad ang imong pagpanagat. Unya sutaa usab kon unsang orasa kini molabo: sa sayong buntag ba, sa hapon, sa gabii, o di ba kaha sa kaadlawon.” Mao kiniy pipila ka diskarte sa pagpanagat nga hikat-onan ko gikan kang Noy Primo.
Matod pa sab niya nga bisan tuod ang tanang matang sa isda nagkasagol man sa usa ka pinuy-anan nga mao ang dagat apan lugar-lugar usab ang ilang nahimutangan. Sama sa tawo, mag-agad usab og taga diin ang iyang kaliwatan diin adto usab magpundok ang iyang nga kadugo.
“Sama sa bawo, barungoy, tuloy, silong-silong ug tabangko anha kini sila manimuyo sa mga payaw,” paambit ni Noy Primo. “Lahi sila sa mga danggit, ganting, kitong ug mulmol nga mao say pinuy-anan ang mga gasang ug mga batong lumoton ilawom sa dagat. Busa kon natiman-an mo na kining tanan, ang sunod nimong buhaton mao nga sayron kon asa nga bahin sa dagat kini molabo,” mora gyog nag- orient si Noy Primo kanako.
LABIHAN ang akong kahikurat dihang kalit may sunod-sunod nga dagkong mga balod nga minghapak ug mingpatuya sa gisakyan nakong baruto. Dali-dali kong naghinimbang dihang hapit kini mawad-ig balanse. Dungan niini, mihuros ang dili kasarangan nga hangin. Susama kinig alimpulos. Diha ko pa himatikdi ang pagkausab sa templada sa dagat ug panahon. Ang kaganihang sama sa lana kalinaw nga dagat nahimong mabangis ug mapungtanon. Labaw pa kini sa tawong gisapot kinsa way pupanagana ug andam mokunis-kunis sa bisan unsang butang ug sa bisan unsang higayon. Mihangad ko dapit sa may kasadpan. Maoy misugat sa akong panan-aw ang mapintas nga dagway sa langit!
“Unos! Hiabtan kog unos!” diha ra kini maglungkaob sa akong galamhan.
Nagkabuang kog panghipos sa kahimanan sa pagpanalunton. Unya hinurot ang kusog, namugsay ko. Apan kawang lamang ang tanan. Pila lang ka metros ang nadis-og sa akong baruto, gikusukuso na ko sa makalilisang nga mga balod ug hangin. Nahisama ang akong kahimtang sa lusay nga way kukaluoyng gilampurnas, bisag asa na lang ibanlas sa nagpungasi nga mga balod.
Bisan nagkurog ko sa kahadlok, naningkamot ko paganinaw pamasin nga adunay laing mananagat nga makakita kanako. Gusto kong mosinggit og panabang apan nakita nako nga kini kawang lang. Nag-inusara na lang akong naningkamot nga makalibre ning ako karong kahimtang.
Padayon nga nagpangusmo ang dagat. Unya dungan sa paghapak sa mga balod, hidunggan ko nga may mipaka. Nabatyagan ko ang pagkurog sa akong wait. Natangtang ang katig gikan sa gihigtan niining tarik! Naputol ang nylon nga gitakgos niini. Sunod niini, nawad-ag balanse ang akong baruto. Ug aron mahilikay sa tino nga pagkatikyaob, bisan ang dagat daw kumakaon nga tigre, wala koy pupanagana nga miambak. Gipangapkap ko ang bahayan sa akong talunton aron maoy himoong panghigot sa naputol nga takgos sa katig. Napuno sa dagat ang luwang sa akong baruto dihang sunod-sunod nga mihapak ang bangis nga mga balod. Usa ka dangaw na lang gyoy nahibilin nga
Tungod sa iyang kabentahoso, ang palad may paagi aron siya mapitol…
gintang gikan sa dagat. Dili ko na kini mahimong sakyan pa kay segurado gyod kining malunod. Wala ko na mamatikdi nga nahanaw na gikan sa akong baruto ang tanan kong mga dawing timbungan lakip na kadtong budyas nga maoy gisudlan. Wala ko na lang kini igsapayan. Maoy diha sa akong hunahuna ang pagpaningkamot nga dili gyod makulob ang akong baruto. Kay kon mahitabo kini, dili na gyod ko makahimo sa pagpahayang sanglit nag-inusara lang ko ug ania pa gyod taliwala sa lawod nga gikusukuso sa mapintas nga unos. Sa wala kong kamot gisipitan nako ang bugsay aron dili kini mahanaw. Ang tuo kong kamot padayon nga naglimas sa tubig nga mipuno sa luwang sa baruto. Apan ang mao kong paningkamot nahimong way hinungdan sanglit sa matag hapak sa mga balod mobalik lang gihapon kinig kapuno. Tungod niini, ingon sa nawadan na kog umoy nga maningkamot pa. Gitugyan ko na sa Kahitas-an ang sunod nga mahitabo kanako. Gipiyong ko na ang akong mga mata aron pagdawat sa kamatuoran nga dili na kami magkita ni Helen ug sa umaabot namong anak.
Apan hibatyagan ko nga inanay nga mikalma ang huros sa hangin. Gibuka nako akong mga mata ug nakita kong milurang ang unos uban sa dagkong mga balod.
Dali nakong gikuha ilawom sa angkob sa baruto kadtong kalteks nga gisudlan kog paon kaganiha. May gani wala maapil og kawagtang uban sa budyas. Ingon sa nanumbalik ang akong kusog. Paspas kong naglimas sa tubig nga mipuno sa akong sakayan. Taudtaod pa ug nakita kong dako nag lutaw ang baruto. Ug sa tantiyar nako nga mahimo na akong mosakay, dali kong migambay aron makapatong. Sa dihang nakapuwesto na ko dapit sa ulin, gipaspasan ko pa ang paghinubig.
Pipila ka minuto ang minglabay, wala nay tubig nga nahibilin sa akong baruto. Nakapangagho ko sa kakutas. Mituyhad ko ug gianinaw ang palibot. Gibukotan pa kini sa gabon bisag nahilabay na ang unos. Zero visibility, maoy termino niining sitwasyona kon base sa nakat-onan niadtong akong amigo nga mikuhag kursong nautical.
Wala akoy ideya kon asa ko dapit irumbo ang akong baruto. Mao kiniy sunod nakong problema. Sanglit dili pa man maklaro ang palibot, nakahukom ko nga banabanaon ko na lang ang akong rumbo.
Dungan sa paglurang sa kapintas sa unos, milurang sab ang gibati kong kalisang ug kahadlok. Unya misugod kog pamugsay tumong sa gituohan kong maoy mohatod kanako sa among dapit.
Samtang mitabas ang akong baruto sa gagmayng mga balod nga mao na lay gibilin sa unos, milagbas usab sa kahanginan ang akong handurawan— ngadto sa akong kapikas nga seguradong nabalaka na karon— ngadto sa among kulon nga un-onanan nga nalilian kong usa na lang kabuok inun-onang mulmol ang nahibilin. Gibati ko ang kahinugon nga bisan sa kadaghan sa dawi kong isda kaganiha, wala gyoy bisan usa nga nahibilin. Hinuon, bisan niadtong tanan hibatyagan ko nga suwerte lang gihapon ko kay naluwas pa gihapon gikan sa kapungot sa kinaiyahan.
Layo na ang tulin sa akong baruto dihang hingpit nga nahanaw ang bagang gabon nga salin sa unos. Sa dihang nahukasan na sa gabon ang kalikopan, maoy mibantang sa akong panan-aw ang panghaw sa Central Azucarera de Bais.
“Nah! Unsa ba diay nga kadako ba diayng sayop sa akong rumbo,” kahilakon kong tuaw. Milingi ko ug hikit-an ko ang dili matantiyang gilapdon sa Tañon Strait. Ug didto sa halayong unahan nanganawkanaw pa ang gilay-on sa akong bugsayonon una pa ko makaabot sa Colase. Sunod kong hibatyagan ang pag-andar sa akong tiyan tungod sa kagutom.
LUGOSAY pa matataw ang ilawom nga bahin sa tagabitiis nga giladmon sa dagat sanglit alas singko pa man sa kaadlawon sa dihang mibangon ko aron molugsong. Apan bisan pa, matataw ko pa gihapon ang mga tamala nga mangumpayot sa akong katihan nga hinimo gikan sa puting bato nga ingon kadak-a sa bala sa tirador nga adunay gamayng lungag nga igong kahigtag nylon. Unya sa ulahing bahin niini may gihigot nga ukabhang sa kinhason nga tuway. Anha lang ko magsukad sa lapyahan, unya ilabog ko ngadto sa lawom og gamay nga bahin sa nagkakighod nga dagat. Inampingan ang akong pagbutad sa numero diyes nga nylon nga maoy bahayan. Sa matag karon ug unya, aninawon ko kon aduna bay tamala nga mikumpayot. Ug kon aduna, abtik ang akong mga kamot nga mohakop niini ug dayong puspos ngadto sa balas aron mamatay. Unya human kog bira sa bahayan, ilabog ko na usab og balik dungan sa pagbikang og mga usa ka lakang, aron sa ingon nga maganid gyod nako ang tanan nga tampulong nga nalapawag gamay sa dagat, diin maoy sagad puy-an sa mga tamala.
Tungod niini, napruybahan nako kadtong mga gipangtudlo ni Noy Primo kanako. Tiaw moy halos matag butad sa katihan ingon sa way sipyat nga aduna gyoy tamala. Taudtaod pa ug nanghimabaw na ang sudlanan ko nga net bag. Gihipos ko ang katihan ug sa akong paminaw nahurot kog kakuha ang tanang tamala nga mingpapiliw niadtong buntaga. Nakapahiyom ko dihang gihuwad ko ang net bag sa pinong balas aron ihapon ang nakuha kong mga tamala. Unya gamit kadtong kutsilyo, nga gisakob ug giluklok ko kaganiha sa akong hawakan, gihiwa-hiwa ko ang mga gaway aron andam na nga ipaon unya sa talunton.
Giwahing ko ang akong panan-aw didto sa lawod tungod sa Barangay Dalahikan nga gipintalan nag daw bulawan tungod sa silaw sa mao pa lay pagsubang nga Adlaw. Diha kunong dapita mahimutang ang bahura (mabaw nga bahin sa tunga sa lawod) nga maoy pinuy-anan sa mga timbungan sumala pa sa gisaysay ni Noy Primo kanako.
Samtang naglakaw ko sa timgas nga balas sa baybayon padulong sa nahimutangan sa akong baruto, hitukmaan ko si Noy Primo nga nanguykoy og mga hipanhipan.
“Hipanhipan lagi imong gipanguha, Noy?” paaroningnon kong pangutana. “Di ba, matod mo, mas kusog nga kubiton ang talunton kon tamala ang paon?”
“Nangati bitaw ko kaganiha, Dong, apan mingaw man. Morag naunhan ko.”
“Ikaw?! Basig nakapangati ka. Paremedyoha ta dihag igong ikapaon,” hangyo-pamasin ni Noy Primo.
“W-wala lagi, Noy. G-gisulayan bitaw nako tong imong gitudlo pero wa man mosalir,” pamakak ko. “Di gyod tingali tingtamala.”
Paspas ang akong mga lakang nga mipadayon og lakaw padulong sa nahimutangan sa akong baruto. Wala ko na lang igsapayan kon nakamatikod ba si Noy Primo nga aduna koy gisipitan sa akong ilokan. Nga naingon kog gipilasan nga naglakaw nga nagkinagang ang wala kong bukton. Bahala na lang sab og magduda siya nga tamala ang gisalimbongan sa akong dyaket, basta ang importante alang kanako nga ako lang ang adunay paon nga tamala aron masolo nako ang bahura.
(KATAPOSAN)