Karaang Katitikan Binisaya

(Kini nga sinulat maoy sumpay sa serye nga gi-reprint namo sa miaging gula [Sept. 19, 2018], nga unang napatik sa Bisaya sa Enero 21, 1935 nga gula. Bisan lahi na ang sumbanang gitamdan ning Bisaya karon labi na partikular sa Ortograpiya, subli namo kining gipatik nga walay giusab sa mga espeling— gawas sa gipang-bold nga pipila ka bahin— aron pagpakita sa ila kanhing sinulatan ug sa ingon ato kining matandi sa karon.)

May Alpabeto kun Katitikan ba ang Una’ng mga Bisaya dinhi sa Pilipinas?

WALA magkauyon ang mga pilolohista kun makinaadmanon sa pinolonganan. Si kanhi mahistrado Ignacio Villamor niingon nga wala. Si kanhi mahistrado Norberto Romualdez miingon nga duna. Angay hibaloan nga ang mga mahistrado Villamor ug Romualdez mao ang duha ka Pilipinhon labi’ng nakatuon ug nakatukib sa kasaysayan sa kapolonganan sa karaan dinhi sa Pilipinas.

Ang mga estoryador kon magsasaysay wala usab magkauyon. Si Pari Chirino tagsulat sa basahon “Relacion de las Islas Filipinas”, gipatik sa 1604 sa Roma, ug si Pari Colin, tagsulat sa basahon “Labor Evangelica”, gipatik sa 1663, didto sa Madrid, nagpahayag nga ang mga Bisaya sa karaan wala’y ila’ng kaugalingong alpabeto, nanghulam lamang sa Tagalog.

Apan si Pari Delgado, tagsulat sa “Historia General Sacroprofana” nagingon:

“Hapit ang tanan’g pomopoyo sa Kabisayan mahibalo’ng mosulat sa ila’ng kaugalingon’g sinulatan, ilang ikulit sa kawayan lunhaw, gikan sa taas paingon sa ubos, gikan sa wala paingon sa tuo. Sila magasulat usab sa mga dahon sa saging ug sa kahoy, sa daku’ng kaanindut ug kahibulongan; ug mao’y ila’ng gigamit silbi’ng dagang ang usa ka korta-pluma, daku kun gamay, nganla’g sipol sa mga Bisaya. Ug kining paagi sa pagsulat sa dahon ila’ng kinaiya ug naandan.”

Mga makinaadmanon nagbalita nga sa Pininsula Malaya ug ubang dapit sa Pasipiko may mga kaliwat ginganla’g Bisaya.

Ang mga pari’ng Heswita sa ila’ng sinulat basahon “Archepielago Filipino” nagpagula sa karaan’g alpabeto gigamit sa mga una’ng Bisaya. Tuba (sa sulod sa Sumatra) Bagui, Selibes, Asuka, Borneo ug Haba— diin makita nga dagha’g titik nagkasusama, kay ang ila’ng tanan’g paagi sa pagsulat gikan man sa Sanskrito, dili sa Romano.

Matod pa kanako ni Mahistrado Romualdez nga ulahi’ng niabot sa Pilipinas ang mga Bisaya kay sa mga Tagalog. Pag-anhi nila may kaugalingon na’ng sinulatan. Mao nga dili mahitabo, matud pa niya, nga ang mga una’ng Bisaya sa Pilipinas nanghulam lamang sa sinulatan sa mga Tagalog.

Giunsa nila pagsulat sa Karaan? Uban’g nakatuon sa una’ng mga sinultihan ug sinulatan sa mga Pilipinhon mao si Dr. Pardo de Tavera, Dr. Retana (tagsulat sa “Sucesos de las Islas Filipinas”), Dr. Rizal, Blumentritt (higala ni Vicente Sotto), Isabelo de los Reyes (tagsulat sa “Las Islas Visayas”), Dr. Beyer (tagsulat sa “The Philippines before Magellan”), ug Propesor Scheerer sa Unibersidad sa Pilipinas, ugp. Sila wala usab magkauyon kon ang mga karaan Pilipinhon sa ila’ng pagsulat naggamit ba sa paaging Ininsik gikan sa taas ngari sa ubos; gikan ba sa ubos ngadto sa taas; gikan ba sa wala ngadto sa tuo, gikan ba sa tuo ngari sa wala.

Unsa ang Karaan’g Alpabetong Pilipinhon? Ang katitikang Pilipinhon duna lamang tolo ka bokal. Nahiuna a. Ika duha e-i, sa ato pa usa ka titik mahimong basahon e, mahimong basahon i. Ika tolo o-u. Napulo’g upat ang konsonante; B, D, G, H, K, L, M, N, P, S, T, V, Y. Ang ika napulo’g upat mao ang Pilipinhong NG. Mao nga wala’y C, J, LL, F, N. Kini angay hibaloan sa ato’ng mga magsusulat. Ang tanan usab nga konsonante basahon inubanan sa a, gawas kon magdala’g lain’g ilhanan. Sa ato pa, ang b basahon ba; ang k, ka; d, da; g, ga, ugp.

May R ba ang Karaan’g Pilipinhon? Apan si Pari Marsella nagpahayag nga sa Sambales, sumala sa usa ka sinulat sa 1601, iya’ng hisusihan, gigamit ang titik R. Apan sa akong sabut, daw kinuha sa bag’ong R, kay susama nga pagka sulat. Si Rizal, sa usa ka sinulat nga nahimantala sa “La Solidaridad”, sa 15 sa Abril 1890 sa Madrid, mahatungod sa bag’ong ortograpiya sa dila’ng Tinagalog, nagpahayag nga sa dapit sa r, gamiton ang l, ug sa dapit sa ch gamiton ang ts. Mao, ang “derecho” sulaton sa Tinagalog nga “deletso”. Apan kini’ng paagiha wala tanan sunda. Tagsa da ang mogamit sa l ilis sa r. Ang mga Insik mao’y malagmit mogamit sa l ilis sa r— balato, deletso, talabaho. Apan daghan’g mogamit sa ts ilis sa ch. Pananglitan— Tsina, tsoper, lantsa, ugp.

Pasidungog kang Villamor ug Romualdez— Si Mahistrado Villamor mao’y tagsulat sa usa ka basahon “La Antigua Escritura Filipina”. Dinhi iya’ng gipakita ang iya’ng kahibalo mahatungod sa karaan’g sinulatan ug kasulatan. Matud pa kanako ni Dr. Rodriguez pangulo sa Pilipinhon’g Kabasahonan ug Tipiganan, kining basahon ni anhing Mahistrado Villamor igo na’ng makapabantug sa iya’ng ngalan. Ang mao’ng basahon sinulat sa Kinatsila ug Iningles, nagpongpong sa mga hunahuna sa hapit tanan’g mga inilang magsusulat mahitungod sa sinulatan’g karaan sa Pilipinas. Mao’y sinulatan sa mga una’ng Pilipinhon, ginamit ang mga titik Malayo.

Si Mahistrado Villamor nagpahayag nga usa sa nakatabang kaniya pagsulat sa mao’ng basahon mao si Mahistrado Romualdez, nga mao’y iya’ng gihangyo paghubad sa duha ka labi’ng karaan’g sinulat sa Mangyan. Si Mahistrado Romualdez usab mao ang naghubad sa tolo ka karaan’g sinulat sa Binisaya, hikaplagan sa sulod sa usa ka langob sa Demesana, munisipyo sa Kabankalan, Negros Oksidental sa 1888, gisulat sa ponoan sa buli. Ang mao’ng mga sinulat bisan hanap na makita pa gihapon. Akong nakita,

gitipigan karon sa Bibleoteka Nasyonal.

Matud pa ni Mahistrado Romualdez, sa ako’ng pakigsulti kaniya, nga iya’ng gitipigan hangtud karon ang sulat ni Mahistrado Villamor naghangyo kaniya sa paghubad sa mga karaang sinulat sa Mangyan ug Binisaya nga nahipos karon sa Kabasahonan Nasudnon, ug sa Unibersidad sa Santo Tomas.

Dakong Panabang sa Kaparian— Makita nga ang ato’ng lungsod daku kaayo’g utang buot sa mga Pari— sa ila’ng pagtoon ug paghago— tungod kanila natipigan ug natilog ang mga karaan’g sinulatan sa ato’ng mga apohan ug kaagi sa atong lungsod.

Mao nga dili katingalahan nga sa pagtukod kun pagpabanhaw sa Akademohang Binisaya akon’g gisangpit ang panabang sa pila ka mga maalam ug inila’ng pari sa Sugbu, uban kanila: mga talahuron’g Arsobispo Reyes, prelado Cuenco, Pari Yap, Cortez Jumawan, Valerio del Mar, ugp. Ug hapit silang tanan nibulig sa dakung tinguha, nitabang sa dakung hunahuna. Layhan ka Masayud sa mga Butang Karaan sa Imong Lungsod? Tingali pila da ang nasayud sa nahimutang ning akong sinulat karon. Ug tingali tagsa da ang layhan masayud sa mga karaan’g sinultihan ug kasulatan sa Pilipinas. Apan ang lungsod nga nahikalimut sa iya’ng kaagi; ug, labing mangilad, nga dili layhan motoon sa kinaiya, sa batasan, sa tanlag sa iya’ng mga ginikanan, mao’y usa ka lungsod kansang kasing kasing gikubalan, kansang kalag nilubad na, nalamat sa mga lumalangyawng silak sa kabaghoan.

Niini’ng mga adlaw nga magatukod na kita kaugalingon’g kagamhanan, magsugod na kita pagpuyo magkinaugalingon, karon nga gihisgotan unsa’ng pinolongan’g Pilipinhon ang angay nato’ng ilhon’g sinultihan’g nasudnon, kinahanglan nga lingion natu ang nangagi, aron ang mga pagtulonan sa kagahapon magiwag kanato sa ato’ng ginaagian karon ug aron makatabang kanato pagsulbad sa mga gumonhap sa kaugmaon.—

(Sa sunod gula ipatik usab namo ang sinulat ni Don Vicente Sotto, “Ang Dilang Bisaya” [Bisaya Enero 21, 1935] silbing timang niya human siya makatambong sa panagtigom sa panimalay ni Madn. Paulino Gullas sa ika-3 sa Enero, 1935, ug lain pang obserbasyon sa miting nga sinulat ni Frank D. Go [Bisaya, Enero 14, 1935]).