Ang Bayok ni Gunong
...the religious impulse …[is] a force which belongs to the dark side of man.
--Nick Joaquin, The Santo Niño in Philippine History (1980)
(Anib 9)
Si Tatay Isko
AYAW unag lakaw, Sir.... Pangutanon ta nang bata sa unahan kay tubong San Nicolasnon gyod na siya. Basin diayg may nahibaw-an siya sa tawong imong gipangita. Buotan kaayo nang bataa. Anha lang na siya mag-estambay sa patyo sa simbahan, mamaligyag mga kandela, estampita ug mga medalya sa Santo Niño sa mga tawong manimba.”
Didto sa unahan nalantawan ni Dr. Hernaez, ubos sa poste nga may suga, ang usa ka batang lalaki nga may dalang bola. Sa tiilan sa bata didtoy duha ka dagkong itik nga ginapos. Nagkamuritsing lang ang lingin, mahigalaong nawong sa bata. Ang iyang tag-as nga buhok langas nga giduladulaan sa abogong hangin sa nagkalawom nga gabii.
“Kinsa man nang bataa?” sukna ni Dr. Hernaez kang Pinsoy.
“Si Dodong Niño. Kaila kaayo ko ana niya kay anha man na siya usahay matulog sa barangay hall.”
Baskog nga nanglakaw sila si Dr. Hernaez ug Pinsoy paingon sa nahimutangan sa bata. Pagkamatikod sa bata kanila, nangayo dayon kinig maayong gabii.
“Dong Niño,” ni Pinsoy pa, “atong tabangan si Sir.” Ug gilingi niya si Dr. Hernaez. “May gipangita unta siyang tawo dinhi sa San Nicolas, tingalig nakaila ka kay daghan ka man kaayog kaila dinhi. Ganiha ra ni si Sir nagsuroy-suroy dinhi.”
Matahaon nga milantaw ang bata kang Dr. Hernaez. Unya gipahiyoman siya ni Dr. Hernaez.
“Kinsa may ngalan?” sa bata pa. Karon didto na siya magtan-aw sa iyang mga itik nga nagsigeg kapakapa. “Kinsa to, Sir?” suna ni Pinsoy kang Dr. Hernaez. “Candido... Candido Laganid...” Ang bata mihangad-hangad og kadiyot unya miingon nga may nailhan siyang Candido apan wa siya makaseguro kon Laganid ba ang apelyido niini.
Morag gihuwasan si Dr. Hernaez sa hataas nga hilanat. Ambot nganong nakaseguro man dayon siya nga ang Candidong nailhan sa bata mao usab ang Candidong iyang gipangita.
“Unsa man, Sir, imong susihon? Tingali diay og mao nang tawhana ang imong gipangita,” misuna si Pinsoy. “Sige, sige... akong susihon.” “Kuyogi nuon, Dong Niño, si Sir didto sa gipuy-an anang imong giingong Candido,” aghat ni Pinsoy sa bata. Unya nananghid siya kang Dr. Hernaez nga dili na lang siya mokuyog kay padayonon pa niya ang iyang paglibot sa mga dalan sa San Nicolas niadtong gabhiona. “Kon nia pa unta ang akong kauban, Sir, mokuyog gyod ko ninyo,” miingon si Pinsoy nga maikogon kaayo.
“Ayaw nag hunahunaa, Pinsoy. Salamat hinuon kaayo nga imo kong gitabangan,” ni Dr. Hernaez pa.
Misugot dayon ang bata nga kuyogan niya si Dr. Hernaez paingon sa balay ni Candido. Hinuon, mihangyo siya nga magdali sila kay naghulat ra ba kuno siya sa iyang nanay nga moabot dili
madugay. Gibalhin sa bata pagbutang ang ginapos nga mga itik tupad sa kotse ni Dr. Hernaez. Unya giaghat niya ang doktor nga manglakaw na sila. “Adto na mi, Noy Pinsoy,” sa bata pa ug milantaw kang Pinsoy. “Sige, Dong Niño.... Pagbantay lang mo, Dong Niño, kay gabii na ra ba. Kon may mga tawo diha nga moduol ninyo, ingna lang nga gisugo ka nako.”
Ilang gisubay ang ngiob, gamayng dalan-dalan luyo sa usa ka dakong bodega ug gubaong kamarin. Dinhi, isog kaayo ang baho sa palibot kay pabrika man sa mga lawog sa manok ug baboy ang kamarin.
Pagkataudtaod, mingliko sila sa wala. Ang dalan gitapos sa usa ka hagip-ot nga wanang ug dinhi mingkatap ang nagkagidlayng mga barungbarong sa mga eskuwater. Gidala si Dr. Hernaez sa bata luyo sa nagngiob nga bodega sa kopras, unya gitudlo niya ang barungbarong nga naghayag. “Mao nang balay nilang Nong Candido, Sir,” sa bata pa. Nanghunong silag makadiyot. Midagkot si Dr. Hernaez sa iyang sigarilyo ug misuyop sa humot nga aso. Naglain ang iyang ginhawaan gumikan sa isog nga baho sa palibot nga namilit sa iyang biste.
“Ikaw na lay lahos diha sa balay nilang Candido, Sir,” miingon ang bata. Unya nananghid siya nga mobalik na ngadto sa dakong dalan. Mikuha si Dr. Hernaez og P50 sa iyang pitaka aron ihatag unta sa bata. Apan sa iyang paglingi, ang bata wala na diha sa iyang tupad. Nalantawan na lang niya kining nagdagan paingon ngadto sa dakong dalan. SA pagsulod ni Dr. Hernaez sa barungbarong, maoy una niyang namatikdan ang tigulang-lalaki nga naghukdong sa nangitngitang bahin sa apiking hawanan. Walay timik ang tigulang nga nagyaka sa salog nga hinimo sa kawayan ug mga tablang salin sa sunog. Sa iyang tupad diha ang mubo, gamayng talad. Ibabaw sa talad nagbarog ang usa ka garapong tuba ug duha ka basong plastik nga natunga pa sa pulang ilimnon. Mikarag dayon si Candido paghitangka ni Dr. Hernaez sa gamayng hawanan. Gibunlot niya ang bangko didto sa suok ug giagda si Dr. Hernaez pagpalingkod. “Ganiha ra ming naghuwat nimo, Sir,” miingon siya nga nagkusmod.
Nangagho si Dr. Hernaez ug mihinay paglingkod sa bangko. Nahadlok siyang mokalit unya kinig takilpo o mabuwasot ba sa mga kal-ang sa salog kay nagsige man kinig lihok-lihok. “Hilabihang dugaya nakong pangita ning imong balay, Candido. Alas 6:00 pa kong naglibot-libot diha sa may simbahan. Maayo na lang gani gitabangan ko ni Pinsoy Bontilao ug Dodong Niño.”
Taliwala sa apiking hawanan nagbitay ang nagdukang bombilya nga hilabihang hugawa. Ang bagang abog nga namilit niini nakadugang sa kaalinawop sa limbahong kahayag sa bombilya.
Didto sa banggirahan, ang asawa ni Candido naghugas sa usa ka hakgom nga pasayan ug ubay-ubayng bulinawng lab-as. Ang batang babaye nga diha sa iyang tupad nagharos sa kamunggay. Nagdilaab ang abohan nga gitak-angan sa nag-itom nga dabahan. Aso kaayo ang sulod sa barungbarong. May gamayng batang lalaki nga nagsigeg kamang sa salog. Hugaw kaayong tan-awon ang salog: nagkap-al sa nanggahi nga mga abog ug lapok. Nagkamuritsing lang ang dagway sa bata. Ang kamisin niini naglagom sa abog, mansa sa sud-an ug sip-on.
Gitarong ni Dr. Hernaez pagpahimutang ang bangko. Unya mikuha siyag sigarilyo. Gidalitan niya si Candido ug ang tigulang. Si Candido lang ang midawat. Ang tigulang igo lang milingolingo dayong kuha sa tinustos nga gikimpitan sa iyang dunggan ug gidagkotan kini. Ang isog nga aso sa tabako miliyo-liyo dayon sa hagip-ot nga hawanan ug misagol sa aso gikan sa abohan.
“Pasensiya lang sa among kapobre, Sir, ha,” ni Candido pa nga hilaw kaayog pahiyom. Gaan na ang iyang dagway ug abtik kaayo ang iyang panglihok-lihok. Nagkadusingot siya kay igang man kaayo sulod sa barungbarong. Morag way nahimo ang gubaong electric fan nga nagsigeg hagiyong didto sa suok sa apiking hawanan.
Ang batang nagkamuritsing nga diha sa salog mikamang paingon sa nahimutangan ni Dr. Hernaez.
Miginhawag dako si Dr. Hernaez ug miingon nga gusto na niyang makita ang buot ipatan-aw ni Candido kaniya kay gabii na kaayo. Unya samtang nanarapo siya sa iyang nawong, iyang nahikapan ang dakong huboy duol sa iyang agtang. Dihadiha may mikalit pagkilab sa likod sa iyang kaisipan. Gikulbaan siya. Gidali niya paglingo-lingo ang iyang ulo aron pag-abog sa mga aninong mingsugod na unta pagpakita human niadtong hait nga mga kilab. Milantaw siya kang Candido luyo sa aso sa sigarilyo ug sa abohan ug nangutana kon diha ba ang iyang tuyo niadtong gabhiona.
Hapit magdungan pagtungab sa ilang tagay si Candido ug ang tigulang. Samtang nangigham sa tumang kamatagbawon ang tigulang, si Candido miatubang kang Dr. Hernaez ug miingon: “Kuan diay, Sir, mao ni siya si Tatay Isko, akong uyoan. Siya maoy tag-iya sa gusto kong makita nimo.” Miyango-yango si Dr. Hernaez. Ang kahinam nagluhag sa iyang dughan. Milantaw siya sa tigulang ug miingon: “Mahimong atong tan-awon ang imong dala, Tay?”
Ang nagkamuritsing nga batang lalaki nahiabot sa tiilan ni Dr. Hernaez. Maoy gikalingawan pagdula-dula niini ang liston sa sapatos sa doktor. Gialsa ni Dr. Hernaez ang bata ug gipadaplin, apan kini mipuyo lang og kadiyot sa iyang nahimutangan unya mikamang na usab paingon ngadto kang Dr. Hernaez.
“Kuhaa gani ring bata, Day,” giingnan ni Candido ang batang babaye nga nagharos sa kamunggay. Gibiyaan sa batang babaye ang iyang buhat ug gikugos ang iyang manghod. Mikisi-kisi ang bata ug mitiyabaw. Gikuha na lang kini sa asawa ni Candido ug gipatutoy sa iyang dughan.
Nanguto ang lawas sa tigulang sa iyang pagtindog. Milakang siya paingon sa nagngiob nga suok ug gialsa ang usa ka hugawng kahon nga hinimo sa kahoy. “Gilansesan nako sila, Sir,” miingon siya sa hinay, pagawng tingog. “Giingnan ko sila nga gikan sa bukid molahos ko sa pantalan ug didto ko sila huwata kay mosakay kog barko para Surigao. Giingnan ko sila nga adto na ko sa Dinagat manginabuhi... Apan wa ko moadto sa pantalan. Wa gyod ko mopakita didto....”
Mikuhag sundang si Candido ug miyaka tupad sa kahon. Unya giligwatan niya ang tak-op nga tabla sa kahon. Nauyog ang kahon ug miigot.
“Hinaya, Didong, hinaya,” miingon ang tigulang sa nagkarat ug pagawng tingog. “Bantayi gyod nga dili madaot ang sulod sa kahon. Delikado kaayo kana.”
Ang pagawng tingog misuot sa pandungog ni Dr. Hernaez. Unya nahitalunong siya. Morag nakadungog na siya sa maong tingog...
“May laing interesado ini, Sir,” mipadayon ang tigulang. “Apan wa ko makaayon nila.... Mao nga anha ko na lang ni nimo ihatag.” Milakang ang tigulang paingon sa nahayagang bahin sa apiking hawanan ug sa pagbantaaw sa iyang nawong sa kahayag si Dr. Hernaez, sa dakong kahikugang, diriyot mahulog sa bangkong iyang gilingkoran.
“Hesusmaryosep!” nakatuaw si Dr. Hernaez. “Ikaw…?” ug gisuling-suling niya ang nawong sa tigulang. “Ikaw ba gyod ni, Tay? Porbida... di ba ikaw man tong akong gihatod sa Parian sa miaging semana?”
(PADAYONON)
Nahiabot ra si Dr. Hernaez sa panimalay ni Candido Laganid. Ug unya…