UNSAON KO PAGHINUMDOM ANG BAGUIO
SA akong hunahuna, walay kalamidad ang Baguio. Walay bagyong Ompong nga nagdalag dagway sa kasubo. Walay dagway sa pagkagun-ob, walay dagway sa kalisang. Walay natumba nga mga poste sa dagitab kun naluad nga mga kahoy. Walay nahunlak nga toneladang gibug-aton sa yuta ug bato. Walay umahan nga gisanapan sa tubig. Walay naghilak nga nawad-an sa minahal. Walay nawad-an og panginabuhi. Sa akong hunahuna, ang Baguio dili sam-ang nga kalubngan sa nawasig-wasig nga paglaom ug pangandoy. Dili sama sa gisibya sa hangin.
Kay sa akong hunahuna, palis kadto sa among paghiabot. Palis kadto nga may hagwa sa buotang habuhabo. Bugnaw ang hangin nga midalhap sa kabungtoran sa Cordillera. Ang Baguio sa damgo ug pangandoy. Sa akong hunahuna... oo, sa akong hunahuna...
Duha ka semana sa wala pa ang di katuohan nga paghuramentado ni Ompong, ang Baguio mao ang hulagway sa paraiso nga maamumahon sa iyang mga bisita. Sama sa naandan, lunhaw ang kalikopan ug kamig ang huyuhoy. Sa ikaduhang adlaw sa among pamagdoy, gisaulog pa sa Baguio ang ika-109 nga kasumaran sa iyang karta. Serado sa trapiko ang tibuok hatay sa Session Road ug may parada sa mga tinunan ug mga kawani sa kagamhanan. Nabati pa namo ang basal sa mga agong nga gipatublaw sa kadalanan, ang abiba sa mga turista nga natakdan sa kasadya, ang panorama sa lumadnong mga bulok nga nakigpatintero sa sinag-ang raya sa Adlaw nga nanglusot sa mga dahon sa pino, ang undak sa lumadnong ritmo nga mahimatikdan sa kiay sa kababayen-ang mananayaw, ang kinlaw sa bus-ok ug pintadong kalawasan sa kalalakin-an nga daw naghatag og saad sa kasegurohan ug kaluwasan sa ilang tribu. Gipakita sab sa banghatay sa parada ang dayorama sa lainlaing komunidad ug industriya nga nakaamot sa ilang diwa
ug kusog aron ang Baguio mamahimong Baguio segun sa atong nahibaw-an karon. Ug nianang sayong gabii, ang sigyab sa mga kuwitis mingduslit sa kangitngit, nakiglalis sa gabon ug kaumog sa kilumkilom aron isibya ang kamaya sa kasaulogan sa iyang kahingpitan.
Akong namatikdan nga ang tinuod nga garbo sa Baguio anaa sa kasingkasing sa iyang mga lumulupyo. Kini ang hiyas nga panulundon sa mga Igorot— usa ka kabtangan nga dili makawat; usa ka mantra kun anting-anting nga di mahikap kay labaw sa salapi ang iyang bili. Ang mga Igorot matinud-anon sa ilang kalag segun sa mamatikdan nato sa ilang pamiste, arte, panghunahuna, relihiyon, pangandoy. Makaiibog ang Baguio kay bisan sa modernong panahon, ang espiritu sa karaang tribu buhi ug tidlom kaayong mahimatikdan sa ilang kultura. Dinhing dapita, managhigala ang modernong pamuyo ug kultura. Kon giunsa nila pagpanalipod ang ilang kalagnong panulundon, butang kana nga makasina niadtong ubang dakbayan kang kansang mithi halayo uyamot sa gamot sa kaliwatan. Ug ang pagpamagdoy lang sa Baguio ang makapamatuod niining tanan. Ang Baguio angayng sination, dili kay igo lang suroyon. Ang Baguio usa ka buhing museyo.
Anaa pa sa akong hunahuna ang matinagdanong mga Igorot nga andam modalit og pahiyom bisan sa mga estranyo nga sama kanako. Sa akong hunahuna, buhi ang pahiyom ni Nanay samtang nagtunol sa yawe sa lawak aron maoy silbing palabyanan namo sa kagabhion. Sa akong hunahuna, mapahiyomon gihapon ang mga mamaligyaayg buwak, mga tinderog strawberry taho, ang buotang mga drayber sa taksi, mga mangladlarayg ukay-ukay, ug uban pang tawong walay ngalan nga hisugatan namo sa kadalanan.
Wala pa usab matapos sa akong hunahuna ang damgohanong paglakaw sa Session Road sa pipila ka sayong kagabhion diin ang pagbuhat niini samag paghingpit sa usa ka tahas. Niadtong maong mga paglakaw, metapisikanhon ang walay tumong nga hunat sa among mga tiil inubayan sa kabugnaw sa gabii ug sa nangalisbong kahumot sa kosina sa mga kan-anan. Sa maong mga paglakaw, lutaw kaayo ang hugyaw sa pasiaw, mga hinanggawng komentaryo sa naggimok nga palibot uban sa bahakhak nga milagbas sa kinaiyanhong kahilom nga giamuma sa Baguio.
Sa akong hunahuna, anaa pa ang lamiang laing, chopsuey, tupig, ug papaitan sa inato nga kan-anan duol sa terminal diin ang daghang pamahaw lupig pay pista sa patron; sa akong hunahuna anaa pa ang lamian nga T-bone sa Sizzling Plate, ang mainit nga sinabaw nga pink salmon ug mixed veggies sa Solibao, ang steak ug beef tapa sa Steaks & Toppings, ang bufallo wings sa ambot unsa to nga restawran, ang pinikpikan ug trekking sa Tam-awan Village, ang gabonon nga kahaponon sa Mines View Park, ang kusog nga bunok sa uwan ug pagpangita og alfahor sa Good Shepherd, ang wa magkadimaong pagbugsay sa baruto sa Burnham Park, ang pagkaon og one-day-old chick ug beef mami ug dumplings sa night market, ang pila ka tasang kape sa lainlaing kapehan, ang pagpangaon og burger sa tungang gabii, ang passionate nga pagbasa sa makigtanong sugilanon nga “The
Makaiibog ang Baguio kay bisan sa modernong panahon, ang espiritu sa karaang tribu buhi ug tidlom kaayong mahimatikdan sa ilang kultura.
Husband Stitch” ni Carmen Machado, ang pagmatikod sa gabonong kabungtoran diha sa bentana sa hotel, ang korni nga pagsuwat og mga pulong sa pagbati pinaagi sa tudlo diha sa yamog nga milutop sa salamin, ang buntagong pungpong sa mga bulak sa Dalan F.B. Harrison, ang kulukabildo sa lainlaing butang ilawom sa Adlaw, ang pagpanan-aw sa pelikula ni Apong Kidlat Tahimik sa IliLikhaan, ang pagsalmot sa street graffiti sa Session Road, ang pagpakighimamat sa iro nga si Andrei, mga pananaw sa dagway sa kalibotan ug umaabot... ug unsa pa dihang kadramahan sa kinabuhi...
Sa akong hunahuna, walay bagyong Ompong. Dili tinuod ang mga balita. Tumutumo lang ang baha ug pagdahili sa yuta. Ang gipasibantog nga delubyo usa lang ka imbensiyon sa bakakon nga manulunda. Tumutumo lang ang mihugpa nga kasubo. Ang Baguio dili dapit sa kasubo. Dili ko motuo nga mohilak ang Baguio. Sa akong hunahuna walay distrito sa kagul-anan alang sa Baguio.
Gimingaw ko sa akong bersiyon sa Baguio. Suroy sa akong handomanan ug hisabtan mo ako. Hulami ang akong kasingkasing ug sultihi ang kalibotan unsa ang kamingaw. Nakasabot ka? Busa ayaw kog patuoha sa mga panghitabo nga magdumili ko pagtuo. Ayaw gayod. Ang matag tawo may lainlaing pagtuo ug may lainlaing paagi pagsaulog sa maong pagtuo. Kining pagtuo lang ang tam-is hilakan, tam-is pakamatyan. Timan-i kana. Ang akong hunahuna mahinumdom lang sa akong tam-is nga kasinatian. Ang akong hunahuna mamili lang sa unsay akong takos tuohan. Ug wala akoy labot sa kasinatian sa uban. Ang akong Baguio malipayon ug tam-is. Kini ang akong kahulogan sa Baguio. Kini ang akong tinuod. Ang akong Baguio gihiposan sa akong kasingkasing ug walay bagyo nga makapapas niini sa probinsiya sa akong kasinatian.
Ang lalim nga kasinatian walay kapuslanan kon kini dili na handomon. Di ko maantigong malimot sa akong Baguio.—