ANG BAYOK NI GUNONG
. . . the religious impulse …[ is] a force which belongs to the dark side of man. -- Nick Joaquin, The Santo Niño in Philippine History ( 1980)
( Anib 10)
Himamatay sa San Nicolas
TAUDTAOD nga nahaugnok ang tigulang nga nakadungog sa nakugang nga tingog ni Dr. Hernaez. Unya mipaduol siya kang Dr. Hernaez nga nagkipatkipat ang mga mata. “Bilanggotanan!” nakatuaw ang tigulang ug mibalik pagsuling sa dagway nga diha sa iyang atubangan: hilabihan kaduol ug daling mahikap.
“Bilanggotanan!” nakatuaw pag- usab ang tigulang. “Yatis!” “Nahinumdom ka na, Tay?” suna ni Dr. Hernaez. Wa motubag ang tigulang. Nagsige hinuon siyag panghesus sa iyang gitindogan. Unya pagkataudtaod miingon siya: “Daan pa lagi ko, Sir, nga magkita gyod ta pag- usab. Dili lang lagi gyod hibaw- an ang panahon ug ang lakaw sa kalibotan....”
Taudtaod nga nahaugbok si Candido sa iyang gibarogan: wala makatingog, nahanganga ang baba sa kahikugang ug wala gani makapangawot sa iyang tingkoy nga gibungagsingot. Nagsige lang siyag pirok- pirok sa iyang mga mata samtang naglantaw kang Tatay Isko ug kang Dr. Hernaez nga naghimamatay diha sa apiking hawanan sa iyang barungbarong, hawanan nga gihayagan lang sa nagdukang bombilya ug giliyo- liyohan sa angtod nga aso gikan sa kosina. Wala na lang gani siya makatagad sa iyang gamayng anak- lalaki nga misugod na usab pagkamang sa salog, mikabyon sa iyang pantalong maong ug diha mangihi sa iyang tsinelas nga nagkamuritsing sa namilit nga lapok ug hapit na maputol ang guwarni sa tiil.
“PORBIDA, unsa god diay ni... buot ninyong ipasabot, Tay, nga kaila mong daan si Dr. Hernaez?” ni Candido pa nga nagbalhin- balhin og lantaw kang Tatay Isko ug kang Dr. Hernaez. “Unsa god intawong pagkahitaboa nga nagkaila man mo!” Nanapuwas si Candido sa iyang nagsinaw nga nawong ug nakapangawot ra gayod sa iyang tingkoy nga hilabihang bagaa sa bungag- singot. Unya pagkamatikod niya nga giihian sa iyang anak ang iyang gubaong
tsinelas, miyuko siya ug gipunit ang bata. Unya iya kining gipatabikong. Gihapak- hapak dayon sa bata ang nawong ni Candido sa biskuwit nga diha sa iyang gamayng kamot. “Puyo gani, Dong. Maikog ta sa atong bisita. Langasa pod nimo, uy.”
“Mao ni si Sir, Didong,” miingon ang tigulang sa pagaw ug kagalkalong tingog ug milingi kang Candido nga sige pang gakugos sa iyang anak nga misugod na karon paghingihingi, “ang gihisgotan ko nimo nga maayo kaayong tawo nga mitabang nako didto sa Parian pag- abot ko dinhi sa Sugbo ug tapos ko binuangi sa duha ka batanong salbahis,” ni Tatay Isko pa. Nabuak ang iyang itom nga nawong sa usa ka pahiyom nga morag hanap nga inat lang sa mga rolyo sa mga kunot.
“Sa pagkatinuod, wa ko magdahom nga dinhi sa inyong samok nga siyudad may mga tawo pang sama kang Sir,” mipadayon siya. Unya milantaw na usab siya kang Dr. Hernaez ug ang iyang tuong kamot naisa paingon sa iyang mga mata. Gitrapohan niya sa iyang kubalong palad ang lusok sa luha nga milugok didto. “Sus, Sir, salamat gyod kaayo sa imong pagtabang nako.”
Namuhawpuhaw si Dr. Hernaez ug miginhawag dako. “Kini si Candido ba, Tay, ang imong pag- umangkon nga imong gipangita didto sa Parian?” sukna ni Dr. Hernaez. Unya milingi siya kang Candido.
Miyango- yango ang tigulang. “Oo, Sir. Kini si Didong ang akong gipangita didto sa Parian. Maayo gani didto pa ni siya pag- abot nako dinhi sa siyudad.”
“Unya unsa mang pagkabutanga nga nia na man hinuon mo sa San Nicolas?” padayon ni Dr. Hernaez.
“Namalhin mi, Doktor, uy.” Si Candido ang mitubag. “Di mahimo didto... Di mi makatulog kon mag- uwan kay mobuhagay ang tubig gikan sa buslotong atop. Bisan barungbarong gihapon ang among gipuy- an didto apan sigehan lang gihapon og umento sa tag- iya ang abangan. Eskuwater sab god pod sila sama namo,” ni Candido pa samtang nagsigeg sayaw- sayaw sa iyang anak nga nagduka na. “Pero puwerte lang gyong bentahusohang mga tawhana bisan pinunitan lang sad gihapon nila ang materyales
Subling nagkakita si Dr. Hernaez ug ang tiguwang nga iyang nahimamat…